ΕΝΑ ΘΕΜΑ ΠΟΥ “ΔΕΝ ΠΑΙΖΕΙ”.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση διαπραγματεύεται, από τον Μάιο του 2009, τη σύναψη Συνολικής Οικονομικής και Εμπορικής Συμφωνίας (Comprehensive Economic and Trade Agreement – CETA) με τον Καναδά. Αρχικά η συμφωνία επρόκειτο να υπογραφεί στο τέλος του 2011, οι διαπραγματεύσεις όμως βρίσκονται ακόμα σε εξέλιξη, ενώ η επίσκεψη του Επιτρόπου Εμπορίου Karel De Gucht στην Οτάβα στις αρχές Μαρτίου δεν είχε άμεσο αποτέλεσμα. Σύμφωνα με δημοσιεύματα, η συμφωνία έχει «κολλήσει» στις διαπραγματεύσεις για τα Προϊόντα Ονομασίας Προέλευσης, τα αγροτικά και κτηνοτροφικά προϊόντα, την αλιεία, τις δημόσιες συμβάσεις και την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων.

Αυτή θα είναι η πρώτη συμφωνία απελευθέρωσης συναλλαγών μεταξύ της Ένωσης και τρίτης χώρας, μέλους του G8, και προβλέπει την κατάργηση των δασμών για το 98% των ευρωπαϊκών προϊόντων, γεγονός που θα έχει επιφέρει μείωση τιμής 3-5% σε πολλά καταναλωτικά αγαθά. Χάρη σε αυτήν οι Καναδοί θα αποκτήσουν μεγαλύτερη πρόσβαση στην ευρωπαϊκή αγορά, που αντιπροσωπεύει 500 εκατ. καταναλωτές σε 27 χώρες. Αυτή τη στιγμή η ΕΕ είναι η δεύτερη μεγαλύτερη εμπορική εταίρος του Καναδά μετά τις ΗΠΑ, ενώ ο Καναδάς είναι ο ενδέκατος μεγαλύτερος εταίρος της ΕΕ. Οι εξαγωγές της ΕΕ προς τον Καναδά φτάνουν τα 26,6 δισ. Ευρώ, και οι εισαγωγές της από εκεί τα 20,1 δισ. ευρώ (στοιχεία 2010).

Η «ευρύτατη και ιδιαίτερα φιλόδοξη» αυτή συμφωνία που, σύμφωνα με τον εισηγητή της Τσέχο ευρωβουλευτή Peter Šťastný, «… αποτελεί εργαλείο ανάπτυξης και απασχόλησης, ιδιαίτερα σε δύσκολους οικονομικά καιρούς» κρύβει στα «ψιλά γράμματα» ένα τεράστιο κίνδυνο.

Αυτός είναι η συμφωνία προστασίας επενδύσεων, και συγκεκριμένα η ρήτρα προστασίας των επενδυτών με μηχανισμό διεθνούς διαιτησίας για τη διευθέτηση διαφωνιών. Η ρήτρα αυτή προστέθηκε από τους Καναδούς διαπραγματευτές στο πρότυπο αντίστοιχης ρήτρας της Συμφωνίας Ελεύθερου Εμπορίου της Βορείου Αμερικής (North American Free Trade Agreement – NAFTA). Βάσει αυτής, οποιοσδήποτε ιδιώτης επενδυτής θίγεται από κάποιο νέο νόμο για την προστασία του περιβάλλοντος, της δημόσιας υγείας, των κοινωνικών δικαιωμάτων κ.λπ., μπορεί να ζητεί την κατάργησή του. Η προσφυγή δεν γίνεται σε εθνικά ή ευρωπαϊκά δικαστήρια, ούτε στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, αλλά σε ειδικές νομικές επιτροπές, όπως το Παγκόσμιο Διαιτητικό Δικαστήριο. Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι σε κρίσιμες νομοθεσίες οι αποφάσεις συχνά δικαιώνει τις εταιρίες, οι οποίες με τον τρόπο αυτό μπορούν να παρακάμψουν τους εθνικούς νόμους.

Παραδείγματα υπάρχουν πολλά. Η χημική βιομηχανία Ethyl παρήγαγε ένα πρόσθετο βενζίνης, το ΜΜΤ, που απαγορεύθηκε στον Καναδά για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας. Η Ethyl μήνυσε τον Καναδά στην ειδική επιτροπή, όπως προέβλεπε η Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου της Βορείου Αμερικής. Η υπόθεση εκδικάστηκε με βάση αντίστοιχη διάταξη της  NAFTA, ο Καναδάς κατέληξε σε συμβιβασμό και πλήρωσε περίπου 16 εκατομμύρια δολάρια για τη ζημιά που υπέστη η υπόληψη της εταιρείας. Επίσης υποχρεώθηκε να ανακοινώσει ότι το ΜΜΤ δεν θέτει σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία και το περιβάλλον και να άρει την απαγόρευση. Η μεταλλευτική εταιρία Bilcon μήνυσε επίσης τον Καναδά, το 2008, ζητώντας αποζημίωση 188 εκ. δολαρίων για την εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων που εμπόδισε τη λειτουργία ενός λατομείου βασάλτη στη Nova Scotia. H απόφαση εκκρεμεί.

Η πολυεθνική καπνοβιομηχανία Philip Morris μήνυσε την Αυστραλία βασισμένη σε μια παρόμοια συμφωνία προστασίας επενδύσεων, που είχε περιληφθεί στη διμερή επενδυτική συνθήκη της Αυστραλίας με το Hong Kong το 1993. Ο αντικαπνιστικός νόμος που εγκρίθηκε από το κοινοβούλιο της Αυστραλίας το 2011, έθεσε περιορισμούς στη χρήση των λογοτύπων των καπνοβιομηχανιών στις συσκευασίες των τσιγάρων και αύξησε το μέγεθος των προειδοποιητικών ενδείξεων για τους κινδύνους στην υγεία. Η Philip Morris υποστήριξε ότι το νομοσχέδιο θα μείωνε την αξία των επενδύσεών της στα εμπορικά σήματα και άλλα πνευματικά δικαιώματα. Η υπόθεση εκκρεμεί ακόμα.

Πιο κοντά μας, η σουηδική εταιρεία Vattenfall μήνυσε, το 2009, τη Γερμανία σχετικά με τους περιβαλλοντικούς όρους λειτουργίας ενός εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στο Αμβούργο, ζητώντας αποζημίωση ύψους 1,4 δισ. ευρώ. Η διένεξη τερματίστηκε με υποχώρηση της Γερμανίας. Η ίδια εταιρεία μήνυσε ξανά τη Γερμανία, το 2012, για την απόφαση της γερμανικής κυβέρνησης να κλείσει τα εργοστάσια πυρηνικής ενέργειας, ζητώντας αποζημίωση 700 εκ. ευρώ για το κλείσιμο δύο πυρηνικών της μονάδων. Και αυτή η απόφαση εκκρεμεί.

Οι νομικές δαπάνες μιας τέτοιας  διένεξης μπορεί να είναι ιδιαίτερα υψηλές. Υπάρχουν παραδείγματα κρατών μελών της Ε.Ε. που πλήρωσαν 10 έως 15 εκατομμύρια δολάρια ανά υπόθεση για την υπεράσπισή τους. Οι ειδικές αυτές επιτροπές αποτελούνται από δικηγόρους-διαιτητές που λειτουργούν χωρίς τις εγγυήσεις του ευρωπαϊκού δικαστικού συστήματος (αρχή της αμεροληψίας), ενώ κατά κανόνα δεν υπάρχει δυνατότητα άσκησης έφεσης. Επίσης, οι διαιτητές μπορούν να έχουν πολλαπλούς ρόλους (διαιτητές σε μια υπόθεση, ενάγοντες σε άλλη), γεγονός που οδηγεί σε σύγκρουση συμφερόντων.

Αν η εμπορική συμφωνία ΕΕ-Καναδά εγκριθεί ως έχει, οι καναδικές εταιρείες (αλλά και κάθε εταιρεία που θα ανοίξει μια θυγατρική στον Καναδά) θα μπορούν να προσβάλουν και, ενδεχομένως, να ακυρώσουν αποφάσεις της διοίκησης, αλλά και κάθε ευρωπαϊκό, εθνικό ή περιφερειακό νόμο για κοινωνικά, περιβαλλοντικά και οικονομικά θέματα που θα κρίνουν επιζήμιο για τις επενδύσεις τους. Αυτό διαβρώνει τη δυνατότητα των ευρωπαϊκών οργάνων, κυβερνήσεων και κοινοβουλίων να θεσπίζουν κανόνες, και υπονομεύει την υποχρέωση των κρατών να νομοθετούν για λόγους δημοσίου συμφέροντος. Τα κράτη που μηνύονται υποχρεώνονται να καταβάλουν υπέρογκα δικαστικά έξοδα για την υπεράσπισή τους και, αν χάσουν, να καταργήσουν τους «ενοχλητικούς» νόμους και να αποζημιώσουν τους επενδυτές με τεράστια ποσά από τα δημόσια ταμεία. Αυτό σημαίνει ακραίο κόστος για τα κράτη μέλη σε μια περίοδο δημοσιονομικής στενότητας.

Φυσικά, η συμφωνία αυτή θα αποτελέσει το πρότυπο που θα ακολουθήσουν όλες οι μετέπειτα εμπορικές συμφωνίες της ΕΕ (με ΗΠΑ, Ινδία, Σιγκαπούρη κ.ά.), όπως συμβαίνει και με τα πρότυπα του Διατροφικού Κώδικα (δείτε σχετικά στο τεύχος 128).

Οι φωνές που προειδοποιούν και διαμαρτύρονται δεν είναι πολλές αλλά αυξάνονται. Ο ευρωβουλευτής Κρίτων Αρσένης αρθρογραφεί σχετικά (από τα κείμενά του είδα το θέμα), ενώ σε περσινή συζήτηση στο Ευρωκοινοβούλιο ο Paul Murphy ανέφερε ότι «… οι διαπραγματεύσεις για την εμπορική συμφωνία ΕΕ-Καναδά κατευθύνθηκαν από μεγάλες ευρωπαϊκές και καναδικές πολυεθνικές που επιδιώκουν να έχουν πρόσβαση στην αγορά βασικών δημοσίων υπηρεσιών ώστε να μπορούν να επωφελούνται σε βάρος των εργαζομένων και των καταναλωτών …». Στις 5 Φεβρουαρίου 2013, τριάντα οργανώσεις από την Ευρώπη, είκοσι τρεις από τον αγγλόφωνο Καναδά και ισάριθμες από το Κεμπέκ δημοσιοποίησαν κοινή δήλωση ενάντια στα «υπερβολικά εταιρικά δικαιώματα» που περιλαμβάνονται στην υπό διαπραγμάτευση συμφωνία. Σε αυτήν αναφέρεται ότι η συμφωνία «… θα άλλαζε ριζικά το πρόσωπο της Ευρώπης και του Καναδά, με δεδομένο ότι καμία σφαίρα δραστηριότητας δεν βρίσκεται εκτός δικαιοδοσίας της. Θα άλλαζαν οι κανόνες που διέπουν τις δημόσιες προμήθειες, την προστασία της εργασίας και τα περιβαλλοντικά στάνταρ, και θα επηρεάζονταν πολιτικές που εκτείνονται από την παραγωγή τροφής και την προστασία του πολιτισμού έως τις τηλεπικοινωνίες, το νερό και τους φυσικούς πόρους … προς όφελος των μεγάλων ιδιωτών επενδυτών …». Τους τελευταίους μήνες έχουν εμφανιστεί και κάποιες αναφορές σε ελληνικά μπλογκς, κυρίως λόγω τις εμπλοκής καναδικών μεταλλευτικών εταιριών στο θέμα του χρυσού σε Χαλκιδική και Θράκη.

Η προβληματική φύση της συγκεκριμένης ρήτρας υπογραμμίζεται και από την  ίδια τη μελέτη των επιπτώσεων της εμπορικής συμφωνίας, η οποία χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η εκτίμηση των επιπτώσεων καταλήγει στο συμπέρασμα ότι αυτή η ρήτρα δεν είναι επωφελής ούτε περιβαλλοντικά, ούτε κοινωνικά, ούτε οικονομικά, και υπογραμμίζει τη μεγάλη απειλή που αποτελεί για την ίδια την κυριαρχία των κρατών.

Η εμπορική συμφωνία με τον Καναδά προβλέπεται ότι θα ολοκληρωθεί μέσα στο πρώτο μισό του 2013. Αν εγκριθεί από τις κυβερνήσεις θα έρθει προς ψήφιση στο ευρωπαϊκό και μετά στα εθνικά κοινοβούλια. Και αν δεν διαδοθεί η είδηση, αν δεν υπάρξει αντίδραση και πίεση από τους πολίτες είναι πολύ πιθανό να υπερψηφιστεί.

Οπότε, όπως γράφει ο Κ. Αρσένης, «… με δημοκρατικό τρόπο θα αποφασίσουμε την παραχώρηση νομοθετικών εξουσιών στις εταιρείες».

ΚΑΘΕ ΠΕΡΣΥ ΚΑΙ ΚΑΛΥΤΕΡΑ;

Δυστυχώς, τη χρονιά που πέρασε και ιδιαίτερα στο δεύτερο εξάμηνο, μετά τις εκλογές, μαζί με τις κοινωνικά επώδυνες οικονομικές πολιτικές, δρομολογήθηκαν και θεσμοθετήθηκαν και σημαντικές αλλαγές στην περιβαλλοντική νομοθεσία, ενώ το ΥΠΕΚΑ πολύ λίγο φαίνεται να ασχολείται με το περιβάλλον.

Ενδεικτικά είχαμε:

• Επιδείνωση τού καθεστώτος παραχώρησης δημοσίων φυσικών εκτάσεων με τον νόμο 4092/2012 (ΦΕΚ Α’ 220/08-11-2012). Με τις τροποποιήσεις που εισάγει ο νόμος αυτός, η οικολογικά ευαίσθητη και οικονομικά πολύτιμη παρόχθια ζώνη και ο αιγιαλός μπορούν πλέον, με συνοπτικές διαδικασίες και κατά παρέκκλιση από την ισχύουσα νομοθεσία, να παραχωρούνται για κατασκευή λιμενικών και τουριστικών εγκαταστάσεων. Επίσης, ανατρέπεται η πολεοδομική νομοθεσία για κατά παραγγελία χωροθέτηση «παραθεριστικών χωριών» αμφίβολης οικονομικής αξίας για τις τοπικές κοινωνίες και την εθνική οικονομία, και αυξάνονται οι κίνδυνοι για περαιτέρω περιβαλλοντική υποβάθμιση της υπαίθρου.
• Περαιτέρω συρρίκνωση του Πράσινου Ταμείου. Ενώ ο ιδρυτικός νόμος του Ταμείου προέβλεπε τη διάθεση του συνόλου των πόρων του για περιβαλλοντικές δράσεις, με νόμο τού 2011 καθορίστηκε ότι το Ταμείο δικαιούται να εκταμιεύει μόνο το 5% των διαθεσίμων του ανά έτος. Δυστυχώς, μέσα από πρόσφατη πράξη νομοθετικού περιεχομένου (ΦΕΚ Α’ 229/2012), το ποσοστό αυτό μειώθηκε σε 2,5%. Έτσι, το Πράσινο Ταμείο αδυνατεί να ανταποκριθεί σε θεσμικά δεσμευτικές υποχρεώσεις του, όπως, για παράδειγμα, οι αστικές αναπλάσεις για την εξισορρόπηση της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης από την «τακτοποίηση» αυθαιρέτων κτισμάτων και λοιπών πολεοδομικών παραβάσεων, αλλά και στις τεράστιες ανάγκες στήριξης των κρατικών υπηρεσιών για δασοπροστασία και διαχείριση τού φυσικού περιβάλλοντος, κ.ά.
• Υποβάθμιση τού καθεστώτος περιβαλλοντικής αδειοδότησης τουριστικών επενδύσεων σε προστατευόμενες περιοχές. Σύμφωνα με πρόσφατη σχετική ΚΥΑ, οι μικρές τουριστικές εγκαταστάσεις που υπάγονται στη Β’ κατηγορία έργων θα κατασκευάζονται πλέον χωρίς περιβαλλοντική αδειοδότηση και με διαδικασίες εξπρές. Αυτή η απαλλαγή από την περιβαλλοντική αδειοδότηση αφορά σχεδόν το 85% των τουριστικών εγκαταστάσεων στη χώρα μας, από ξενοδοχειακά καταλύματα μέχρι θεματικά πάρκα, ακόμα και …ζωολογικούς κήπους. Αρμόδια υπηρεσία αδειοδότησης είναι ο ΕΟΤ που υποχρεούται να εκδώσει την άδεια με βάση τη δήλωση του επενδυτή, εντός 20 ημερών (!) από την υποβολή της. Αν το έργο υλοποιείται σε προστατευόμενη περιοχή, απαιτείται μόνο η υποβολή Ειδικής Οικολογικής Αξιολόγησης (!), ή σχετική απόφαση του Περιφερειάρχη με τυχόν πρόσθετους όρους. Μόνη ασφαλιστική δικλείδα οι ποινικές, αστικές και διοικητικές κυρώσεις που (ενδεχομένως) θα υποστεί ο φορέας του έργου σε περίπτωση ανακριβούς ή ψευδούς δήλωσης.
• Σοβαρές καθυστερήσεις στην εφαρμογή κρίσιμων πολιτικών της ΕΕ. Χαρακτηριστική είναι η αδικαιολόγητη καθυστέρηση στην εκπόνηση των σχεδίων διαχείρισης της οδηγίας 2000/60/ΕΚ για τα ύδατα και η απώλεια της πρώτης περιόδου (2009-2015) εφαρμογής των προβλεπόμενων μέτρων  για την επίτευξη της καλής κατάστασης των υδάτων. Επίσης αδικαιολόγητη είναι η καθυστέρηση στην εκπλήρωση των προϋποθέσεων της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ και συγκεκριμένα στον καθορισμό στόχων διατήρησης για τις περιοχές Natura 2000.
• Αστάθεια και αβεβαιότητα στην οικονομική πολιτική για την ανάπτυξη των ΑΠΕ. Με τον νόμο 4093/2012 η έκτακτη «εισφορά αλληλεγγύης» επεκτάθηκε, πέραν των φωτοβολταϊκών, και στις υπόλοιπες τεχνολογίες (αιολικά, βιοκαύσιμα, υδροηλεκτρικά, κ.ά.) ενώ με απόφαση του Υπουργού ΠΕΚΑ μπορεί να παραταθεί, για ένα ακόμη έτος, η υποχρέωση καταβολής της.
• Συνεχιζόμενη αποδυνάμωση των κρατικών περιβαλλοντικών υπηρεσιών, οι οποίες αδυνατούν να ανταποκριθούν στις αυξημένες ανάγκες για επαρκείς και έγκαιρες περιβαλλοντικές επιθεωρήσεις, για αδειοδοτήσεις και γνωμοδοτήσεις επί έργων και δραστηριοτήτων, αλλά και για αντιμετώπιση και πάταξη του περιβαλλοντικού εγκλήματος. Τους τελευταίους μήνες, ιδιαίτερα, παρατηρείται σημαντική αύξηση παράνομων δραστηριοτήτων όπως η λαθροθηρία. Τεράστια είναι πλέον και η έκταση της λαθροϋλοτομίας λόγω της αυξημένης ζήτησης καυσόξυλων, που καταγράφεται σε δάση όλης της χώρας, ακόμα και σε …αστικά άλση και πάρκα.
• Απουσία της Ελλάδας από κρίσιμες διεθνείς διαπραγματεύσεις, όπως η παγκόσμια διάσκεψη για το κλίμα στη Ντόχα του Κατάρ (26/11-7/12 2012). Το ΥΠΕΚΑ φαίνεται πως αδιαφορεί για τα θέματα ενέργειας και την ορθή προώθηση των ΑΠΕ, καθώς και για την ανάγκη θωράκισης της χώρας και των πλουτοπαραγωγικών δραστηριοτήτων της από τις πιθανές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Και σίγουρα δεν ενδιαφέρεται για τις ευκαιρίες διεθνών συνεργασιών με στόχο την ανάπτυξη πράσινης επιχειρηματικότητας και καινοτομίας που προκύπτουν κατά τις διεθνείς διαπραγματεύσεις για την κλιματική αλλαγή.

Ανάμεσα σε αρκετά ακόμα θέματα, αξίζει να αναφερθεί και η έγκριση σεισμικών ερευνών για υδρογονάνθρακες στον σημαντικότερο βιότοπο της Μεσογείου για τα κητώδη, δίχως τήρηση των προβλεπόμενων από το ευρωπαϊκό και διεθνές περιβαλλοντικό δίκαιο διαδικασιών για την μείωση των επιπτώσεων σε απειλούμενα είδη θαλάσσιων θηλαστικών και, φυσικά, η κατάργηση Φορέων Διαχείρισης.

Το θέμα αυτό επανήλθε πρόσφατα (δείτε και παλαιότερο σχόλιο στο τεύχος 125), καθώς με σχέδιο νόμου προωθείται η κατάργηση ή συγχώνευση 24 από τους 29 ΦΔ προστατευόμενων περιοχών, χωρίς σχεδιασμό, χωρίς εγγυήσεις για τη σωστή διαχείριση των αντίστοιχων περιοχών και, κυρίως, χωρίς κανένα οικονομικό όφελος για το δημόσιο.

Συγκεκριμένα, δεν προκύπτει οικονομία καθώς το μεγαλύτερο μέρος των δαπανών των ΦΔ καλύπτεται από ευρωπαϊκούς πόρους, κυρίως από το ΕΣΠΑ (συνολικά περίπου 100 εκ. €), ενώ τα διοικητικά τους συμβούλια δεν είναι αμειβόμενα. Η μελλοντική χρηματοδότηση των ΦΔ διασφαλίζεται μόνο εν μέρει, ενώ οι προτεινόμενες αλλαγές πιθανώς θα οδηγήσουν σε απώλεια πολύτιμων ευρωπαϊκών κονδυλίων.

Δεν αποδεικνύεται η επίτευξη πιο αποτελεσματικής προστασίας και διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών. Αντίθετα, οι προτεινόμενες ρυθμίσεις φαίνεται να αγνοούν πλήρως τον ρόλο των ΦΔ στις προστατευόμενες περιοχές, τις διαφορετικές απαιτήσεις διαχείρισης και προστασίας τους, αλλά και τις αναπτυξιακές δυνατότητες των περιοχών που προστατεύονται αποτελεσματικά. Ακόμα και στην περίπτωση παρόμοιων οικοσυστημάτων, όπως είναι οι υγρότοποι της δυτικής Ηπείρου και του Μεσολογγίου, η προσέγγιση για κάθε περίπτωση διαφέρει ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αλλά και τις δραστηριότητες σε κάθε περιοχή. Επιπλέον, με την απομάκρυνση, σε πολλές περιπτώσεις, της έδρας των ΦΔ από τις προστατευόμενες περιοχές, προωθείται μια συγκεντρωτική προσέγγιση που είναι αντίθετη με τις ανάγκες για συμμετοχική διαχείριση και συνεχή διαβούλευση σε τοπικό επίπεδο.

Επίσης, δεν εξασφαλίζεται ότι οι υπηρεσίες της αποκεντρωμένης διοίκησης ή των περιφερειών, οι οποίες θα αναλάβουν περιοχές των οποίων οι ΦΔ καταργούνται, είναι στελεχωμένες με επαρκές και καταρτισμένο προσωπικό για να αναλάβει το δύσκολο και σύνθετο έργο της διαχείρισης.

Τέλος, οι προωθούμενες αλλαγές δεν αντιμετωπίζουν βασικές υποχρεώσεις της χώρας, αφού καλύπτουν μόνο τις περιοχές που υπάγονται στην αρμοδιότητα των 29 ΦΔ (περίπου το 25% του δικτύου Natura 2000) και όχι το σύνολό τους. Η προστασία του συνόλου των περιοχών του δίκτυου αποτελεί υποχρέωση της χώρας βάσει της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, ενώ η προθεσμία για την υποβολή των στόχων διατήρησης ανά περιοχή έχει ήδη εκπνεύσει.

Δυστυχώς, για μια ακόμα φορά, η αξιοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος και η βιώσιμη ανάπτυξη αντί να γίνουν κινητήρια δύναμη για έξοδο από την κρίση μπήκαν στο περιθώριο. Θετικές περιβαλλοντικές πολιτικές, που κερδήθηκαν με κόπο τα τελευταία χρόνια, ακυρώνονται ραγδαία, στο όνομα ανέφικτων βραχυπρόθεσμων οικονομικών στόχων. Τελικό αποτέλεσμα: ζημία του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά και της υγιούς επιχειρηματικότητας και της κοινωνίας, και μείωση των πιθανοτήτων για οικολογικά, κοινωνικά και οικονομικά βιώσιμη διέξοδο από την κρίση.

ΑΣΤΙΚΟΣ ΘΡΥΛΟΣ Η ΣΚΟΠΙΜΟ ΨΕΥΔΟΣ;

Οι αστικοί θρύλοι είναι ιστορίες που αφορούν φανταστικά –συνήθως– γεγονότα, και διαδίδονται μαζικά. Εναλλακτικά θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ευρέως διαδιδόμενες φήμες. Κάποιοι αστικοί θρύλοι έχουν καταφέρει να επιβιώσουν για χρόνια με μικρές παραλλαγές. Για τη διάδοσή τους είναι πλέον συνήθης η χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (Βικιπαίδεια).

Πριν λίγο καιρό έτυχε να ακούσω μια συζήτηση μεταξύ δύο γνωστών μου, κατά την οποία ο ένας προειδοποιούσε τον δεύτερο, που επρόκειτο να πάει στο Καρπενήσι, να προσέχει πολύ στο δάσος, να μην απομακρύνεται μόνος και άλλα τέτοια. Στην ερώτησή μου γιατί, μου απάντησε πως «… η περιοχή είναι πλέον επικίνδυνη γιατί οι οικολόγοι πρόσφατα απελευθέρωσαν πάλι αρκούδες …». Όταν, έκπληκτος, ζήτησα περισσότερες λεπτομέρειες, μου είπε ότι το έμαθε από φίλο του, απόλυτα αξιόπιστο, ο οποίος είχε δει αυτοκίνητο του ΑΡΚΤΟΥΡΟΥ να περιφέρεται σε απόμερα μέρη, αλλά και κάποια άτομα με αντένες που μάλλον παρακολουθούσαν τα ζώα που άφησαν. Αρκούδες, όχι, δεν είχε συναντήσει ακόμα, αλλά είναι σίγουρα πολλές …..

Διευκρινίζω πως η έκπληξη αφορούσε όχι την ιστορία, αλλά το άτομο, άνθρωπο μορφωμένο που έχει συχνή επαφή με τη φύση ως πεζοπόρος και μανιταράς.

Η ιστορία αυτή, της απελευθέρωσης αρκούδων, αλλά και λύκων, φιδιών και λοιπών ζώων από τους οικολόγους, είναι μια πολύ γνωστή, ψευδής φήμη που κυκλοφορεί ευρύτατα, με διάφορες μορφές, σε ολόκληρη την Ελλάδα εδώ και πολλά χρόνια. Φαίνεται μάλιστα πως έχει εδραιωθεί ως αστικός (ίσως «βουκολικός» να ήταν πιο ταιριαστός προσδιορισμός) θρύλος, όπως αυτοί για τους κροκόδειλους που ζουν στους υπονόμους της Νέας Υόρκης, ή για το πως η ελληνική δεν έγινε, για μία ψήφο, επίσημη γλώσσα των ΗΠΑ.

Ο θρύλος αυτός έχει κάποια κεντρικά στοιχεία, που εμφανίζονται σε όλες τις παραλλαγές του:

Ο έμπιστος: Συνήθως ο κολλητός ενός φίλου του εξαδέλφου κάποιου γνωστού, ή άλλο, αντίστοιχα κοντινό, πρόσωπο εμπιστοσύνης που μεταφέρει την πληροφορία. Η αρχική «πηγή» είναι πάντα άνθρωπος με βαθιά γνώση της φύσης, που κινείται χρόνια στην ύπαιθρο και γνωρίζει άριστα την περιοχή του. Σπανιότερα, ο αφηγητής περιγράφει προσωπική του εμπειρία (προσοχή, σε τέτοιες περιπτώσεις μπορεί ταυτόχρονα να μεγαλώνει η μύτη του), όπως σε αυτό το απόσπασμα από συνέντευξη κατοίκου χωριού της Φθιώτιδας σε ραδιοφωνικό σταθμό της Λαμίας: «… έρχονται μέρα, έρχονται νύχτα και αφήνουν… Εγώ βρήκα μια κυρία πέρυσι στο βουνό, και φώναζε «Μαίρη, Μαίρη», και είδα κρατούσε κάτι τσάντες στα χέρια της και νόμισα θα έχει χάσει καμιά φίλη της, να λέει έτσι … Κι αυτή φώναζε, φώναζε την αρκούδα … Είχε αμολύσει ένα αρκουδάκι μικρό και φώναζε να το ταΐσει μπανάνες κι αχλάδια που’ χε μέσα στις σακούλες …»

Το αυτοκίνητο: Συνήθως κάποιο τέσσερα επί τέσσερα «… από αυτά που έχουν οι οικολόγοι … τεράστιο, ας πούμε τώρα πέντε χιλιάδες, πέντε χιλιάδες κυβικά, κι έχει μέσα…, έχει πίσω ένα τρέιλερ, δεν ξέρεις τι έχει μέσα …» (από την ίδια συνέντευξη). Αναφέρονται επίσης «ειδικά μετασκευασμένα αυτοκίνητα (κλούβες, κ.λπ.)», ακόμα και μία …«λευκή Μερσεντές». Σύμφωνα με εκτενέστατο άρθρο τοπικής εφημερίδας της Φωκίδας που, προ καιρού, αναφερόταν σε απελευθερώσεις λύκων εκεί «… τα αυτοκίνητα αυτά οδηγούνται από γνωστούς-άγνωστους και εμφανίζονται σε τουλάχιστον περίεργες τοπικές και χρονικές συγκυρίες σε σχέση με τις αθρόες επανεμφανίσεις λύκων». Σπάνια αναφέρεται ως μέσο μεταφοράς …ελικόπτερο.

Οι οικολόγοι: Όρος που περιγράφει συλλήβδην, και με αρνητική χροιά, όσους ασχολούνται παντοιοτρόπως με την προστασία της φύσης. Πολλές φορές συνοδεύεται από αναφορές σε απροσδιόριστα οικονομικά οφέλη «… των λεγόμενων «οικολογικών» σωματείων …» από ευρωπαϊκά κονδύλια. Αξίζει να σημειωθεί ότι συχνά, και μάλιστα πανελλαδικά, κατονομάζεται ο ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ.

Τα εκτροφεία: Μυστικές εγκαταστάσεις των οικολόγων σε απόμερα σημεία της βόρειας Ελλάδας, όπου εκτρέφονται λύκοι, αρκούδες, τσακάλια, γύπες, οχιές και άλλα είδη. Κάποιοι το θεωρούν απίθανο, αφού είναι σχεδόν σίγουρο ότι οι οικολόγοι εισάγουν τα ζώα από μεγάλα εκτροφεία του εξωτερικού –σε ΗΠΑ και χώρες της βόρειας Ευρώπης– όπως δείχνουν τα …διαφορετικά χαρακτηριστικά των ξενόφερτων ζώων (δείτε και παρακάτω).

Η επιστημονική τεκμηρίωση: Σε αρκετές περιπτώσεις, η πληροφορία συνοδεύεται και από την επιβεβαιωτική μαρτυρία κάποιου καθηγητή, για κάποιο περίεργο λόγο πάντα ανώνυμου, ή κάποιου επιστήμονα-οικολόγου. Ενίοτε αυτός είναι ξένος (η Γερμανία είναι η συχνότερη χώρα προέλευσης), που περιοδεύει incognito την περιοχή για να ελέγξει την αποτελεσματικότητα της απελευθέρωσης, και εξομολογείται εμπιστευτικά στην «πηγή». Ελλείψει των παραπάνω, επιστρατεύονται ως αλάνθαστοι γνώστες των ζώων και της φύσης …οι παλαιοί (κυνηγοί, κτηνοτρόφοι, κ.λπ.).

Μεταφέρω από το προαναφερθέν άρθρο: «… Εκτιμήσεις των παλαιότερων κτηνοτρόφων μας, που γνώρισαν άριστα το λύκο στην περιοχή μας, όπως ήταν ως τα μέσα της δεκαετίας του ’50, συγκρίνοντας σωματομετρικά χαρακτηριστικά, μέγεθος και διάπλαση σώματος, μέγεθος κυνοδόντων, κ.λπ., και παρατηρώντας τα χρώματα, αλλά και την …ευκαμψία του αυχένα των τωρινών λύκων (sic!), συντείνουν στο ότι το είδος, αν δεν είναι νόθο, είναι πάντως ξενόφερτο. Αν είναι νόθο (διασταύρωση π.χ. με λυκόσκυλο) αυτό εξηγεί και τις αποκλίνουσες συμπεριφορές, λύκοι που «κατακαλόκαιρο και μέρα μεσημέρι συναντώνται καταμεσίς στον κάμπο» ως και το εξωφρενικό που «είναι κάποτε ανάμεσα στα πρόβατα και δεν ξέρουν τι να κάνουν», και πιστοποιεί ότι τα συγκεκριμένα ζώα προέρχονται από εκτροφεία, που είναι γνωστό ποιοι και γιατί τα διατηρούν… Επίσης θέτει ερωτηματικά για καθ’ εαυτή την «ποιότητα» της επιχειρούμενης αποκατάστασης και συνεπώς, τουλάχιστον για το επιστημονικό ήθος όσων την απεργάζονται. Αν, τώρα, το είδος είναι ξενόφερτο, με δεδομένο ότι η επανεγκατάστασή του φαίνεται να έχει επιτύχει, επιβεβαιώνει την ανάμειξη των οικολόγων, εμμέσως πλην σαφώς …»

Δεν είναι γνωστό πότε ή πως ξεκίνησε αυτή η φήμη. Σχετικές αναφορές και δημοσιεύματα εμφανίζονται περίπου από τα μέσα της δεκαετίας του ’90, ενώ μετά το 2000 αναπαράγεται ευρύτατα τόσο προφορικά, όσο και σε τοπικά (και όχι μόνον) ΜΜΕ, ιστοελίδες, blogs, κ.ά. Το ψήγμα αλήθειας που κρύβεται μέσα της (όπως και σε κάθε «επιτυχημένο» θρύλο) μπορεί να είναι οι περιοδικές απελευθερώσεις από τα κέντρα περίθαλψης θεραπευμένων άγριων ζώων, κυρίως πουλιών, αλλά και μικρών θηλαστικών και φιδιών, όπως και η τακτική παρουσία αυτοκινήτων των περιβαλλοντικών οργανώσεων σε απόμερες περιοχές όπου υλοποιούν κάποιο έργο. Στην περίπτωση του γνωστού μου, για παράδειγμα, ο ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ όντως υλοποιεί τον τελευταίο χρόνο δράσεις για την αρκούδα στην Ευρυτανία, κάτι που εξηγεί την συχνή παρουσία αυτοκινήτων του εκεί. Επίσης, και η ΚΑΛΛΙΣΤΩ έχει δράσεις για τον λύκο στην περιοχή, κάτι που εξηγεί την πιθανή παρουσία ερευνητών που προσπαθούσαν να εντοπίσουν ζώα με πομπούς ραδιοπαρακολούθησης.

Για όσους έχουν ακόμα και στοιχειώδεις γνώσεις για τη φύση, για τη συμπεριφορά των ζώων, αλλά και για τη λειτουργία των περιβαλλοντικών οργανώσεων, αυτή η ιστορία είναι τόσο εξωφρενικά ανόητη που δεν γεννάται καν θέμα αντίκρουσής της.

Από την άλλη, η διαστρέβλωση της αλήθειας είναι συνεχής και η προβολή (σκόπιμα άραγε;) των σποραδικών ζημιών από λύκους ή αρκούδες έντονη.

Ενδεικτικά παραθέτω από το διαδίκτυο:

«… Ελάχιστοι κτηνοτρόφοι απομένουν στο ιστορικό Σούλι, όπου, υπό δύσκολες συνθήκες, απομόνωση, έλλειψη υποδομών κ.λπ., προσπαθούν να επιβιώσουν. Δεν τους έφταναν, όπως λένε, όλα τ΄ άλλα προβλήματα, ήρθαν να προστεθούν και οι λύκοι που αμόλυσαν οι οικολόγοι στα κακοτράχαλα βουνά του Σουλίου και κατασπαράζουν τα ζωντανά. Ο κ. Σ. Τ. μας είπε σχετικά: “Πριν λίγες ημέρες οι λύκοι μου έφαγαν 15 πρόβατα. Δεν μπορούμε να φυλάξουμε τα ζώα μας, για να μη μας τα τρώνε οι λύκοι. Οι οικολόγοι μας κάνουν, χωρίς λόγο, μεγάλη ζημιά” …»

«… Επειδή είμαι από Καστοριά σας πληροφορώ ότι ο Αρκτούρος έχει επέμβει αυθαίρετα και ανεξέλεγκτα στο οικοσύστημα. Έμεινα εμβρόντητος όταν οι Κλεισουριώτες υποδέχθηκαν τη “μαμά” αρκούδα και το “αρκουδάκι” της με τιμές αρχηγού κράτους κατόπιν προτροπής του Αρκτούρου. Η θέση της αρκούδας ποτέ δεν ήταν στα χωριά και η τροφή της δεν είναι αιγοπρόβατα. Αν στην Αμερική και Καναδά αρκούδα άρχιζε να έχει διατροφικές συνήθειες πρόβατα και κατσίκες απλά θα θανατωνόταν. Και αυτό γιατί οι διατροφικές συνήθειες περνάν από γενιά σε γενιά όπως και γιατί είναι απαράδεκτο η αρκούδα να συνδυάζει την τροφή της με τον πολιτισμό και τον άνθρωπο. Θάνατος στην ΜΙΑ αρκούδα λοιπόν ...»

Και από παλαιότερη έκδοση του περιοδικού «Κυνηγεσία και Κυνοφιλία»: «… Ο λύκος πανευρωπαϊκά έχει εξοντωθεί και δεν γίνονται ιδιαίτερες προσπάθειες για την επανεισαγωγή του εκεί όπου έχει εκλείψει. Στη χώρα μας όμως, τα τελευταία χρόνια υλοποιούνται επιδοτούμενα προγράμματα «προστασίας» του. Και όχι μόνο υπάρχουν επιδοτούμενα προγράμματα από την ΕΕ με συγχρηματοδότηση του ελληνικού κράτους, αλλά έχει επιτευχθεί και συμφωνία με τον ΕΛΓΑ (κρατικός φορέας που μέχρι πρότινος αποζημίωνε τους κτηνοτρόφους για ζημιές από φυσικές καταστροφές), ώστε να πληρώνει ο ΕΛΓΑ και πάλι από δημόσια χρήματα τις ζημιές που προκαλούν και οι εισαγόμενοι λύκοι στην κτηνοτροφία! Δηλαδή, με άλλα λόγια, με το καθεστώς «προστασίας» που υπάρχει τελευταία, άλλος επωφελείται (δηλ. οι οικολογικές οργανώσεις) και άλλος πληρώνει τις ζημιές, τον πειραματισμό κλπ. των «οικολόγων» …»

Τέλος, από τη συνέντευξη του χωρικού της Φθιώτιδας: «… Αυτά είναι τα χάλια σας κύριοι οικολόγοι… Δηλαδή ερχόσαστε, αμολάτε τους λύκους, αμολάτε τις αρκούδες, να τα ταΐσω εγώ με τ’ άλογα, τα δικά μου τα πρόβατα, με τα δικά μου τα γίδια … με τα σκυλιά … τα σκυλιά μου … δεν είναι δυνατόν να πούμε, να τρελαίνεσαι να πούμε … Τι να πω… Δηλαδή αυτά…αυτοί που λέγονται … δεν τους χαρακτηρίζω, κακοποιά στοιχεία εγώ τους χαρακτηρίζω, που αμολάν τους λύκους, κάνουν τεράστιο έγκλημα …»

Για να δείτε την διάχυση αυτής της φήμης, πέρσυ αντιδήμαρχοι και μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου Καρπενησίου, αντέδρασαν σε πρόταση του Δημάρχου να εγκριθεί πρόγραμμα ενημέρωσης για το λύκο από περιβαλλοντική ΜΚΟ (χωρίς καμιά επιβάρυνση για το δήμο), υποστηρίζοντας ότι αυτό αποτελεί πρόκληση για τους ντόπιους κτηνοτρόφους που δεινοπαθούν από τους λύκους «που απελευθερώνουν κάποιοι». Ένας εξ αυτών μάλιστα, ιατρός, δήλωσε ότι δεν ήταν βέβαιος για το αν απελευθερώνονται λύκοι αλλά από την εμπειρία του στο νοσοκομείο, ήταν απόλυτα σίγουρος για την απελευθέρωση φιδιών.

Όλα αυτά έχουν δημιουργήσει δυσπιστία και αρνητικό κλίμα σε πολλές περιοχές. δυσχεραίνει σημαντικά τις σχέσεις των περιβαλλοντικών οργανώσεων με τους ντόπιους κατοίκους, και εντείνει το ήδη μεγάλο πρόβλημα της παράνομης θανάτωσης και της χρήσης δηλητηριασμένων δολωμάτων. Το πρόβλημα επιτείνει η αδράνεια των αρμόδιων φορέων και υπηρεσιών σχετικά με τις αποζημιώσεις γεωργών και κτηνοτρόφων για ζημιές από σαρκοφάγα, αλλά και με τα μέτρα πρόληψης που περιλαμβάνονται στο Εθνικό πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης.

Πιστεύω ότι αυτή η ανάρτηση σε διαδικτυακό forum τα λέει όλα: «… Φέτος το καλοκαίρι πριν αρχίσει το κυνήγι, μια παρέα εκεί κοντά βαριόμασταν και βγήκαμε για κυνήγι λύκου. Την πρώτη μέρα φάγαμε 2 και ένας τραυματισμένος. Μετά ακολούθησαν κι άλλοι. Άστους να ρίχνουν, για να ‘χουμε κι εμείς κυνήγια τριχωτών!!!! …» (τα θαυμαστικά δικά του).

Από ότι φαίνεται θα πρέπει να πλέον αντιμετωπίσουμε αυτό το θέμα, το οποίο αγνοούσαμε ώς τώρα ως ανάξιο λόγου, καθώς η δυσπιστία και η εμπάθεια, αγκαλιά με την άγνοια ή την ημιμάθεια, στρέφουν εναντίον μας μεγάλο μέρος των ντόπιων πληθυσμών. Των ανθρώπων δηλαδή που πρέπει, κυρίως, να κερδίσουμε για να έχει ουσιαστικό αποτέλεσμα το έργο μας.

ΥΓ. Ενώ αυτό το κείμενο είχε ήδη γραφτεί, βρεθήκαμε στην Οίτη με άλλα τρία μέλη του ΔΣ και εκπροσώπους του Ινστιτούτου Δασικών Μελετών για το νέο μας LIFE. Στην κάθοδό μας σταματήσαμε για φαγητό στην Παύλιανη, όπου και είχαμε μακρά συζήτηση με κάποιους ντόπιους που θέλησαν να μάθουν τι κάναμε στο βουνό. Τη συζήτηση σχεδόν μονοπώλησε …η απελευθέρωση λύκων για ήταν οποία όλοι ήταν σίγουροι. Το μόνο ενθαρρυντικό ήταν ότι για την αρκούδα δεν συμφωνούσαν όλοι ότι έρχεται …με αυτοκίνητο.

ΤΑ 20 ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΔΗΓΙΑΣ 92/43/ΕΟΚ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΚΤΥΟ «NATURA 2000» ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ, ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ.

Η Οδηγία 92/43/ΕΚ, για τη Διατήρηση των Φυσικών Οικοτόπων και της Άγριας Πανίδας και Χλωρίδας, στην οποία συνήθως αναφερόμαστε ως Οδηγία των Οικοτόπων, κλείνει σήμερα τα 20 της χρόνια μια και η υπογραφή της έγινε στις 29 Μαΐου του 1992. Η Οδηγία αυτή είναι ένα από τα κυριότερα όργανα άσκησης περιβαλλοντικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης και κινείται προς την κατεύθυνση μιας ολοκληρωμένης διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος και όχι της εστιασμένης προστασίας κάποιου είδους ή κάποιου ενδιαιτήματος. Οι βασικές αρχές της είναι δύο:

• Η πρώτη είναι ότι κανένα είδος δεν μπορεί να επιβιώσει ανεξάρτητα από το ενδιαίτημά του. Άρα, λοιπόν, δεν μπορούμε να περιοριστούμε μόνο σε προστασία κάποιων ειδών ή κάποιων περιοχών και κάποιες «νησίδες» φυσικών και αδιατάρακτων ενδιαιτημάτων, δεν μπορούν να επιβιώσουν μέσα σε ένα ωκεανό ανθρωπογενών πιέσεων και δραστηριοτήτων αν δεν υπάρχει δυνατότητα διασποράς και μετακίνησης της άγριας ζωής.
• Η δεύτερη –ίσως και πιο σημαντική– αρχή είναι ότι ο άνθρωπος δεν είναι ξεκομμένος από το φυσικό περιβάλλον του, αντίθετα από το ό,τι ίσως πιστεύουν πολλοί. Κι αυτό σε μεγάλο βαθμό έχει να κάνει με το ότι δεν υπάρχει επαρκής ενημέρωση γι αυτό το θέμα. Η Οδηγία δεν θέλει τον άνθρωπο και τις παραγωγικές δραστηριότητες έξω από την φύση, αλλά, αντίθετα, θεωρεί ότι θα πρέπει να είναι κομμάτι της φύσης, ότι θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένες στις φυσικές, κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες της κάθε περιοχής, θα πρέπει όμως να ασκούνται με βιώσιμο τρόπο.

Ο στόχος της Οδηγίας αυτής, μαζί με την Οδηγία 79/409 για τα Άγρια Πουλιά, ήταν η δημιουργία ενός δικτύου προστατευόμενων περιοχών που θα εκτείνεται και θα δημιουργεί αυτές τις προϋποθέσεις για ολοκληρωμένη διαχείριση σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτό έχει επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό, με τη δημιουργία του γνωστού σε όλους Δικτύου Natura 2000, που αριθμεί πλέον περίπου 26.000 προστατευόμενες περιοχές στις 27 χώρες με συνολική έκταση που φτάνει περίπου το 18% του συνόλου της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Στην Ελλάδα έχουμε 419 περιοχές. Καλύπτουν περίπου το 27% της χερσαίας έκτασης της χώρας μας, άρα, είμαστε λίγο πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Η δημιουργία του Δικτύου έχει προσφέρει σημαντικές υπηρεσίες στην προστασία της ελληνικής φύσης, καθώς έχει δημιουργήσει το απαραίτητο νομικό υπόβαθρο για την προστασία πολλών περιοχών, έχει εμποδίσει την καταστροφή αναντικατάστατων ενδιαιτημάτων και έχει, εν μέρει, επιβάλει βιώσιμες πρακτικές.

Παρ’ όλα αυτά στη χώρα μας –αλλά και στην Ευρώπη– παρατηρούνται ακόμα κάποια προβλήματα. Παρά τα 20 χρόνια, η εφαρμογή της Οδηγίας δεν είναι πλήρης, και το Δίκτυο δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί. Η ανάγκη προσαρμογής στην Οδηγία δημιούργησε μεγάλες προκλήσεις και ανάγκασε τη ελληνική Διοίκηση να κατευθυνθεί σε καινούριους δρόμους και να πάρει καθοριστικές αποφάσεις. Παρ’ όλα αυτά, ένα μεγάλο μέρος των περιοχών –σχεδόν τα 2/3 τους– καλύπτεται σήμερα από ασαφές καθεστώς προστασίας, με μάλλον οριζόντιες ρυθμίσεις. Αυτό το ασαφές καθεστώς δημιουργεί συχνά συγκρούσεις, ιδιαίτερα στις μέρες μας όπου τίθενται πολύ έντονα τα θέματα της ανάπτυξης και της συμβατότητας παραγωγικών δραστηριοτήτων με την προστασία των περιοχών. Επίσης, εκτός από την υστέρηση στους στόχους, υπάρχει και οπισθοδρόμηση σε κάποιες από τις περιοχές. Συγκεκριμένα, υπάρχουν σήμερα τόποι του δικτύου οι οποίοι έχουν χάσει, ή κινδυνεύουν να χάσουν, τα είδη βάσει των οποίων είχαν χαρακτηριστεί ως προστατευόμενοι.

Ένα άλλο πρόβλημα είναι η ενημέρωση του κοινού. Κυκλοφορώντας και συζητώντας στην ύπαιθρο διαπιστώνω, σχεδόν παντού, ότι ο κόσμος φοβάται την Οδηγία και το δίκτυο Natura 2000, καθώς νομίζει ότι φέρνει μόνο απαγορεύσεις και δεν επιτρέπει καμία δραστηριότητα. Ο φόβος αυτός είναι αβάσιμος, προέρχεται από φήμες και μεταφορά ανακριβών στοιχείων και δείχνει σαφώς ότι υπάρχει σημαντικό έλλειμμα ενημέρωσης.

Τέλος, ανακύπτουν πλέον σημαντικά ερωτήματα για τη συνέχιση της πολιτικής για την προστασία του περιβάλλοντος στις κρίσιμες συγκυρίες που ζούμε τώρα και στο σκηνικό που δημιουργεί η παρατεταμένη οικονομική κρίση. Για παράδειγμα, μια από τις κύριες ανάγκες για την αποτελεσματική προστασία των περιοχών Natura είναι η παροχή ουσιαστικών αρμοδιοτήτων στους Φορείς Διαχείρισης και η αποτελεσματική υποστήριξή και χρηματοδότησή τους. Και όμως, υπό την πίεση των συνθηκών, η Διοίκηση επαναφέρει το θέμα της συγχώνευσης ή/και κατάργησης των Φορέων για εξοικονόμηση πόρων, αδιαφορώντας για τα πιθανά αποτελέσματα στη φύση.

Όπως γνωρίζετε, η Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης έχει μακρόχρονη ενασχόληση με το θέμα των προστατευόμενων περιοχών. Τόσο παλιότερα, όταν πρωτοστατούσε σ’ αυτές τις προσπάθειες με τον αείμνηστο Βύρωνα Αντίπα, όσο και πιο πρόσφατα. Ανάμεσα στις πιο πρόσφατες δράσεις, ενδεικτικά αναφέρω την έκδοση, το 2004, ενός βιβλίου σε συνεργασία με το ΥΠΕΧΩΔΕ για τις, τότε, 262 προστατευόμενες περιοχές του Δικτύου Natura 2000, και το μεγάλο τριήμερο συνέδριο το 2009, με τίτλο «Η Φυσική Κληρονομιά μας, Αξία – Προστασία» στο οποίο δόθηκε βήμα κυρίως στην πανεπιστημιακή κοινότητα και στις μη κυβερνητικές οργανώσεις για να αναπτύξουν τις πιο πρόσφατες απόψεις γι’ αυτό το θέμα.

Έτσι, αποφασίσαμε να γιορτάσουμε τα εικοστά γενέθλια της Οδηγίας με μια ημερίδα που οργανώθηκε στις 29 Μαΐου, στο κτίριο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Ο τίτλος της ήταν «Τα 20 Χρόνια της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ και το Δίκτυο «Natura 2000» στην Ελλάδα: Αποτίμηση, Αξιολόγηση και Προοπτικές» και ο στόχος της, εκτός από την ιστορική αναδρομή, να παρουσιαστούν τα σημερινά δεδομένα και, ενδεχομένως, να δοθούν κάποιες απαντήσεις στους προβληματισμούς που έχουν προκύψει.

Την ημερίδα άνοιξε με χαιρετισμό του ο υπηρεσιακός Υπουργός Περιβάλλοντος, καθηγητής Γρηγόρης Τσάλτας, και την παρακολούθησε επιλεγμένο κοινό, αποτελούμενο από προέδρους Φορέων Διαχείρισης, πανεπιστημιακούς, εκπρόσωπο του Συμβουλίου Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΣΕΒ, στελέχη του ΥΠΕΚΑ, στελέχη ΜΚΟ, και δημοσιογράφους. Μετά το πέρας των εισηγήσεων ακολούθησε μακρά και γόνιμη συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων.

ΕΚΤΟΣ ΕΚΕΓΧΟΥ …

Eπτά δηλητηριασμένα αρπακτικά –τέσσερις χρυσαετούς, δυο όρνια και μια γερακίνα– βρήκαν φύλακες του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Οροσειράς Ροδόπης στις 19 Φεβρουαρίου, πλάι στα πτώματα δύο αλόγων, στα ερείπια του χωριού Κρωμνικό, στα Στενά του Νέστου.

• Τα δύο άλογα είχαν σκοτωθεί με βολή πυροβόλου όπλου και με διαφορά περίπου 2-3 εβδομάδων. Το πρώτο είχε σχεδόν τελείως φαγωθεί από άγρια και αδέσποτα ζώα και απέμενε μόνο ο σκελετός και το κρανίο του. Το δεύτερο, που είχε πυροβοληθεί λίγες ημέρες πριν βρεθεί, είχε γδαρθεί και ήταν αλειμμένο με λευκή σκόνη.

Κάποια από τα νεκρά πουλιά ήταν φρέσκα, ενώ δύο χρυσαετοί βρέθηκαν σε αποσύνθεση και φαγωμένοι. Είχαν πεθάνει πριν από 2-3 εβδομάδες, κάτι που δείχνει ότι και το πρώτο άλογο ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, επίσης δηλητηριασμένο. Το δηλητήριο που χρησιμοποιήθηκε ταυτοποιήθηκε ως καρβαμιδικός εστέρας, πιθανώς το carbofuran, ένα ισχυρότατο εντομοκτόνο που είναι απαγορευμένο σε πολλές χώρες, όχι όμως στην Ελλάδα.

Η συστηματική επιστημονική παρακολούθηση της αποικίας των όρνιων στα Στενά του Νέστου (για πάνω από δώδεκα χρόνια) είχε δείξει πως ήταν η μεγαλύτερη από τις ελάχιστες που απομένουν στην ηπειρωτική Ελλάδα. Το 2011 μετρήθηκαν 16-17 ζευγάρια που πτέρωσαν 11-12 νεοσσούς. Τον Ιανουάριο του 2012 –πριν το συμβάν– είχε καταγραφεί παρόμοιος αριθμός κατά την έναρξη της αναπαραγωγικής περιόδου. Στο τέλος Φεβρουαρίου καμία φωλιά δεν ήταν ενεργή, καθώς και τα δύο τελευταία άτομα που παρατηρήθηκαν να επωάζουν μετά το περιστατικό εγκατέλειψαν τις φωλιές τους (μάλλον γιατί τα ταίρια τους δηλητηριάστηκαν). Έκτοτε μόνο μεμονωμένα όρνια παρατηρούνται στα Στενά.

Οι ορνιθολόγοι εκτιμούν ότι, εκτός από τον αναπαραγωγικό πληθυσμό του χρυσαετού στα Στενά, εξοντώθηκε το μεγαλύτερο μέρος της αποικίας των όρνιων, περίπου 30-40 πουλιά. Η απώλεια αυτή είναι τραγική, καθώς αντιστοιχεί στο 40-50% του συνολικού πληθυσμού όρνιων της ηπειρωτικής χώρας, ο οποίος στο Κόκκινο Βιβλίο κατατάσσεται ως «Κρισίμως Κινδυνεύων».

Ένα μήνα μετά το τραγικό περιστατικό του Νέστου βρισκόμουν στην Πρέσπα για τη γενική συνέλευση της Εταιρίας Προστασίας Πρεσπών. Τη δεύτερη μέρα της συνάντησης, και ενώ εκπρόσωποι των μεγαλύτερων ελληνικών περιβαλλοντικών ΜΚΟ, αλλά και ευρωπαϊκών οργανώσεων τρώγαμε στους Ψαράδες, εντοπίστηκε σε μικρή απόσταση από το χωριό το δηλητηριασμένο πτώμα μιας αγελάδας, και δίπλα του μια νεκρή αλεπού και μια συσκευασία αγροχημικού από την ΠΓΔΜ, προελεύσεως Κίνας.

Πρόσφατα, η ΚΑΛΛΙΣΤΩ έχει επανειλημμένα αναφέρει εκτεταμένη χρήση τυποποιημένων δηλητηριασμένων δολωμάτων στη Φθιώτιδα, στην Καστοριά και αλλού. Τα δολώματα αυτά έχουν παραχθεί μαζικά, με τη μορφή κάψουλας παραφίνης και οι αναλύσεις έδειξαν ότι περιέχουν κυανιούχο ουσία που είναι απαγορευμένη στην Ελλάδα και δεν μπορεί να βρεθεί εύκολα.

Οι πιθανότεροι ύποπτοι είναι παραγωγοί που παθαίνουν ζημίες από σαρκοφάγα στα κοπάδια ή τις σοδειές τους, ενώ δε λείπουν και οι περιπτώσεις αντεκδικήσεων μεταξύ κτηνοτρόφων και κυνηγών (λόγω θανάτωσης κυνηγόσκυλων από ποιμενικούς). Στην περίπτωση του Νέστου υπάρχουν υποψίες ότι στόχος μπορεί να ήταν τα ίδια τα πουλιά, καθώς η ύπαρξη της αποικίας, και η ανάγκη προστασίας της, θέτει περιορισμούς σε σχέδια «ανάπτυξης» της περιοχής.

Η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων απαγορεύεται ρητά από την ελληνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία, συνεχίζεται όμως αμείωτη στις περισσότερες περιοχές. Είναι το βασικό αίτιο της κατάρρευσης των πτωματοφάγων αρπακτικών στη χώρα μας και παραμένει ένας από τους βασικότερους κινδύνους για την άγρια ζωή, τα σκυλιά φύλαξης και τα κυνηγετικά σκυλιά. Το πρόβλημα υποδαυλίζεται από την αδιαφορία της Διοίκησης στο θέμα των αποζημιώσεων για ζημιές από σαρκοφάγα (μικρά ποσά, μεγάλες καθυστερήσεις) και από την ανεξέλεγκτη διακίνηση αγροχημικών.

Οι προτάσεις των περιβαλλοντικών οργανώσεων και άλλων φορέων για τον περιορισμό τα χρήσης αγροχημικών (συνταγογράφηση, επιλεκτικές απαγορεύσεις χρήσης, αυστηροί έλεγχοι) και για την παροχή κινήτρων στους παραγωγούς για να χρησιμοποιούν μέτρα προστασίας και αποτροπής (επιδότηση αγοράς και διατήρησης ελληνικού ποιμενικού, παροχή ηλεκτροφόρων περιφράξεων, κ.ά.) αγνοούνται. Μάλιστα, σχετικά μέτρα που περιλαμβάνονται στο Εθνικό Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης για την αποτροπή ζημιών από τα σαρκοφάγα ουδέποτε ενεργοποιήθηκαν.

Οι αρμόδιες αρχές δεν έχουν καταφέρει να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα εδώ και δεκαετίες και, υπό την παρούσα κατάσταση, τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα.

Παράλληλα, η συστηματική από χρόνια αποδυνάμωση των Δασαρχείων και η υποβάθμιση του ρόλου τους, σε συνδυασμό με τη γενικότερη «χαλάρωση» και αδράνεια των κρατικών υπηρεσιών λόγω μισθολογικών περικοπών αλλά και απουσίας κεντρικών αποφάσεων και καθοδήγησης, έχει επιτρέψει, ιδιαίτερα τον τελευταίο χρόνο, την αύξηση πολλών παράνομων δραστηριοτήτων στην ύπαιθρο.

Το παράνομο κυνήγι τείνει να πάρει επιδημικές διαστάσεις. Στον Αμβρακικό, για παράδειγμα, μετά την εσκεμμένη καθυστέρηση του Υπουργού ΠΕΚΑ να υπογράψει τη νέα απόφαση απαγόρευσης της θήρας, μέχρι σχεδόν το πέρας της κυνηγετικής περιόδου, υπήρξαν πολλές περιπτώσεις λαθροθηρίας σε προστατευόμενε περιοχές. Στο δέλτα του Έβρου έχω πληροφορίες ότι ακουγόταν άγριο τουφεκίδι μέχρι και δύο εβδομάδες μετά τη λήξη της περιόδου, ενώ παρόμοιες καταγγελίες έγιναν και για άλλες περιοχές της βόρειας Ελλάδας. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση αφορά τον εντοπισμό, από φύλακα του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Πρεσπών, ομάδας κυνηγών στο όριο της προστατευόμενης περιοχής, στην παραμεθόρια ζώνη (όπου απαγορεύεται η θήρα), ημέρα με χιόνι (όταν επίσης απαγορεύεται η θήρα). Ο φύλακας εξυβρίστηκε και απειλήθηκε η ζωή του. Το αξιοσημείωτο είναι, ότι στην ομάδα των κυνηγών συμμετείχε και ο Δήμαρχος Πρεσπών, που είναι και Αντιπρόεδρος του Φορέα Διαχείρισης!

Μεγάλη είναι, λόγω κρίσης, και η αύξηση της παράνομης υλοτομίας. Το παρατεταμένο κρύο εξάντλησε νωρίς τα αποθέματα καυσόξυλων στις περισσότερες περιοχές της βόρειας και κεντρικής ορεινής χώρας και ο κάτοικοι στράφηκαν στα δάση. Εκτός όμως από τους ιδιώτες, έχουν εντοπιστεί περιπτώσεις εκτεταμένης υλοτομίας, από αγνώστους, στο Πήλιο, στο Μπέλες, σε περιοχές της Ευρυτανίας και αλλού, προφανώς για διακίνηση καυσόξυλων στο εμπόριο.

Τέλος, πολύ μεγάλη είναι και η αύξηση των καταπατήσεων και της παράνομης δόμησης μετά την απόφαση του ΥΠΕΚΑ να νομιμοποιήσει τα αυθαίρετα – γιατί περί νομιμοποίησης πρόκειται, όσο και αν ο Υπουργός εμπαίζει την κοινή νοημοσύνη με το εφεύρημα της «τακτοποίησης». Οι καταγγελίες είναι πάμπολλες, ιδιαίτερα σε νησιά των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων – στη Μύκονο, μάλιστα, εξαντλήθηκαν στα τέλη Μαρτίου τα …οικοδομικά υλικά. Μετά από πολλές πιέσεις, κυρίως από το ΤΕΕ, το υπουργείο ξεκίνησε διαδικασίες καταγραφής των νέων αυθαιρέτων με αεροφωτογραφίες. Μάλλον για να τα νομιμοποιήσει και αυτά …

Όλα αυτά, μαζί με την ουσιαστική ανυπαρξία ελεγκτικών μηχανισμών, δηλώνουν ότι η κατάσταση στην ελληνική ύπαιθρο μάλλον βρίσκεται εκτός ελέγχου.

Αν, τώρα, στα παραπάνω προσθέσετε:

– τη «βροχή» νέων νόμων που προωθούνται με διαδικασίες «επείγοντος», με καθόλου ή ελάχιστη διαβούλευση –συνήθως μερικές μέρες για σχέδια νόμων εκατοντάδων σελίδων– και την πρακτική αδυναμία των οργανώσεων και των πολιτών να τους αξιολογήσουν και να τους αντικρούσουν˙

– τα νομοσχέδια που αλλιώς συζητούνται και αλλιώς φτάνουν για ψήφιση, συχνά ως τροπολογίες σε θέματα άλλων υπουργείων – για παράδειγμα, ενώ μόλις είχε κλείσει η διαβούλευση για την ΚΥΑ του νέου Ειδικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον Τουρισμό, την οποία ετοίμαζε το ΥΠΕΚΑ, εμφανίστηκε σε υπό ψήφιση νομοσχέδιο του Υπουργείου Υποδομών, προσθήκη για την «Απλοποίηση και τη Διευκόλυνση των Τουριστικών Επενδύσεων» με σωρεία αρνητικών διατάξεων, πολύ χειρότερων από αυτές της υπό συζήτηση ΚΥΑ (ευτυχώς, εν μέρει χάρη στη συντονισμένη και επίμονη προσπάθεια των 10 μεγάλων περιβαλλοντικών οργανώσεων, το σχετικό άρθρο καταψηφίστηκε και αποσύρθηκε)˙

– και τη συστηματική και με κάθε ευκαιρία αποδόμηση της περιβαλλοντικής προστασίας, και ιδιαίτερα των θετικών νόμων που ψηφίστηκαν πρόσφατα

είναι σίγουρο ότι βρισκόμαστε στην αρχή ενός πολύ άσχημου και δύσκολου δρόμου για τα περιβαλλοντικά θέματα στην Ελλάδα.

ΤΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΚΟΠΑΔΙΩΝ.

Σιγουρα έχετε όλοι δει τα τεράστια κοπάδια των ψαρονιών να ελίσσονται στο χειμωνιάτικο ουρανό, σαν καπνός που στροβιλίζεται στον άνεμο. Κάποιοι ίσως έχετε δει και τους μεγάλους σχηματισμούς των χηνοπαπιών ή των κορμοράνων σους υγρότοπούς μας. Έχετε όμως ποτέ αναρωτηθεί γιατί τα πουλιά σχηματίζουν κοπάδια; Και πως κατορθώνουν να κινούνται όλα μαζί με τόσο αξιοθαύμαστη ακρίβεια και συγχρονισμό;

Το κάθε άτομο εντάσσεται στο κοπάδι για να εκμεταλλευτεί τα εκατοντάδες ή και χιλιάδες επιπλέον ζευγάρια μάτια που ψάχνουν για τροφή, και που εντοπίζουν πολύ πιο γρήγορα πιθανούς κινδύνους. Οι μεγάλοι αριθμοί σημαίνουν και μεγαλύτερες πιθανότητες επιβίωσης. Όταν, για παράδειγμα, ένας πετρίτης ή ένα ξεφτέρι επιτεθεί σε ένα κοπάδι ψαρόνια, οι απρόβλεπτες περιδινήσεις των πουλιών αποπροσανατολίζουν τον θηρευτή που διστάζει να ριχτεί στη μεταβαλλόμενη μάζα για να αποφύγει πιθανό τραυματισμό από σύγκρουση. Έτσι, προσπαθεί να πιάσει κάποιο από τα πουλιά που καθυστερούν ή αποκόπτονται από την ομάδα. Με αυτό τον τρόπο αυξάνονται σημαντικά οι πιθανότητες επιβίωσης του κάθε ενός μέλους του κοπαδιού.

Η μετανάστευση σε κοπάδια πιθανώς διευκολύνει τα πουλιά να προσανατολιστούν και να βρουν το δρόμο τους, ενώ κάποια μεγαλόσωμα πουλιά –οι χήνες, οι κύκνοι, οι γερανοί, οι πελεκάνοι κ.ά.– εκμεταλλεύονται την ομαδική πτήση για να ταξιδεύουν πιο ξεκούραστα. Πετούν σε σχήμα V, και το κάθε πουλί βρίσκει την ιδανική θέση ώστε να κερδίζει άνωση από τους στροβιλισμούς που δημιουργεί το φτεροκόπημα του μπροστινού του. Με αυτό τον τρόπο μπορούν να εξοικονομήσουν μέχρι και 70% της ενέργειας που καταναλώνουν κατά την πτήση. Όχι όμως όλα. Ο αρχηγός του κοπαδιού δεν κερδίζει άνωση, έτσι τα πουλιά εναλλάσσονται τακτικά στην κορυφή του V.

Η συμμετοχή στο κοπάδι επιτρέπει και τη μετάδοση χρήσιμων πληροφοριών. Οι αγελαίοι (Agelaius phoeniceus) της Βόρειας Αμερικής κουρνιάζουν ομαδικά το χειμώνα, όπως και τα ψαρόνια, σχηματίζοντας τεράστια κοπάδια που μπορεί να φτάσουν το 1 ή και τα 2 εκατομμύρια πουλιά. Την ημέρα διασπείρονται στις γύρω περιοχές ψάχνοντας για τροφή. Τα πουλιά που θα βρουν σημεία με αρκετή τροφή θα οδηγήσουν και τα υπόλοιπα εκεί την επόμενη ημέρα.

Κάποια είδη, όπως οι πελεκάνοι και οι κορμοράνοι κυνηγούν σε κοπάδια για να στριμώξουν το θήραμά τους. Οι ροδοπελεκάνοι κυκλώνουν τα ψάρια και, χτυπώντας τις φτερούγες τους και βουτώντας τα ράμφη τους στο νερό, τα σπρώχνουν σε ρηχά νερά όπου μπορούν να τα πιάσουν εύκολα. Οι αργυροπελεκάνοι ψαρεύουν και σε πιο βαθιά νερά, πάντα συνεργατικά με τους κορμοράνους που κυνηγούν υποβρύχια και σπρώχνουν τα ψάρια στην επιφάνεια,

Τα κοπάδια διατηρούν τη συνοχή τους γιατί κάθε πουλί «υπακούει» σε τρεις βασικούς κανόνες. Αποφεύγει τις συγκρούσεις με τους γείτονές του, ακολουθεί τη γενική πορεία του κοπαδιού και πετά προς την κατεύθυνση των γειτόνων του.

Μελέτες έχουν δείξει ότι κάθε πουλί μπορεί να παρακολουθεί στενά τις κινήσεις τουλάχιστον επτά γειτονικών ατόμων. Αυτό δημιουργεί ένα πολύπλοκο δίκτυο «συνδέσεων» μέσα στο κοπάδι που εκτρέπει τη διατήρηση του σχηματισμού, αλλά και τις ταχύτατες κινήσεις και αλλαγές πορείας. Μια στροφή αρχίζει όταν κάποιο ή κάποια πουλιά από την περιφέρεια του κοπαδιού γυρίζουν προ το κέντρο του. Τα γειτονικά άτομα ακολουθούν την κίνησή τους και η μεταβολή πορείας εξαπλώνεται σαν κύμα, ταχύτατα, σε όλο το κοπάδι. Ο χρόνος αντίδρασης σε ένα κοπάδι λασποσκαλίδρες (Calidris alpina), για παράδειγμα, είναι μικρότερος από 1/70 του δευτερόλεπτου.

Οι κοκκινόραμφη κουέλιa (Quelea quelea) είναι το πουλί που σχηματίζει τα μεγαλύτερα κοπάδια σήμερα. Ο συνολικός πληθυσμός της μικρόσωμης αυτής σπίζας που ζει στην κεντρική και νότια Αφρική υπολογίζεται σε περίπου 1,5 δισεκατομμύρια ζευγάρια. Γνωστές και ως «πουλιά-ακρίδες», οι κουέλιες συχνά σχηματίζουν γιγάντια κοπάδια που μπορούν να φτάσουν και τα 30 εκατομμύρια άτομα, και κινούνται νομαδικά, ψάχνωντας για τροφή – σιτηρά, βρώμη, καλαμπόκι, ρύζι και ηλιόσπορους. Υπολογίζεται ότι ένα κοπάδι 2 εκατομμυρίων πουλιών μπορεί να καταναλώσει 50 τόνους σπόρων σε μια μέρα. Οι ζημιές στους ντόπιους γεωργούς είναι τεράστιες και αποτιμώνται σε περίπου 70 εκατομμύρια δολάρια ετησίως.

Τα πιο μεγαλόσωμα πουλιά που σχηματίζουν πολύ μεγάλα κοπάδια είναι τα φοινικόπτερα, και κυρίως το μικρό φοινικόπτερο (Phoenicopterus minor) που ζει στην Αφρική και την Ασία. Ο υποπληθυσμός της ανατολικής Αφρικής –ο μεγαλύτερος στον κόσμο– υπολογίζεται σε 1,5-2,5 εκατομμύρια άτομα που φωλιάζουν ομαδικά στη λίμνη Νάτρον στην Τανζανία. Μετά την αναπαραγωγική περίοδο, τα φοινικόπτερα διασπείρονται και σε λίγες ακόμα αλκαλικές λίμνες της Κοιλάδας του Ριφτ, πάντα σε εντυπωσιακές συγκεντρώσεις.

Το ρεκόρ των μεγαλύτερων κοπαδιών μεταξύ των πουλιών κατέχει το ταξιδιωτικό περιστέρι (Ectopistes migratorius) της βόρειας Αμερικής. Το είδος αυτό, που στις αρχές του 19^ου αιώνα ήταν ίσως το πλέον πολυάριθμο πουλί του κόσμου, με πληθυσμό που εκτιμάται σε 5 δισεκατομμύρια άτομα, οδηγήθηκε στην εξαφάνιση μέσα σε ένα μόλις αιώνα, λόγω της εντατικής θήρας. Το τελευταίο ταξιδιωτικό περιστέρι, η Μάρθα, πέθανε την 1 Σεπτεμβρίου του 1914, στον ζωολογικό κήπο του Σινσινάτι, στις ΗΠΑ. Το 1866, στο νότιο Οντάριο του Καναδά, καταγράφηκε ένα κοπάδι που είχε εύρος 1,5 χλμ., μήκος 450 χλμ, και χρειάστηκε 14 ώρες για να περάσει πάνω από ένα συγκεκριμένο σημείο. Ο αριθμός εκείνων των πουλιών υπολογίζεται σε 3,5 δισεκατομμύρια και, αν η παρατήρηση ήταν ακριβής, αντιπροσώπευε ένα μεγάλο μέρος του συνολικού τότε πληθυσμού του είδους αυτού.

Εκτός από τα πουλιά, και άλλα ζώα σχηματίζουν κοπάδια, για τους ίδιους λόγους: ευκολότερη εξεύρεση τροφής και, κυρίως, αποφυγή των θηρευτών.

Πολλά είδη ψαριών, όπως οι σαρδέλες, τα σκουμπριά, κ.ά., σχηματίζουν τεράστια κοπάδια. Αν και το κοπάδι, λόγω μεγέθους, εντοπίζεται πιο εύκολα από τους θηρευτές, όπως οι τόνοι και τα δελφίνια, οι εναλλαγή σχημάτων, οι ιριδισμοί της μάζας και οι ξαφνικές εκρηκτικές κινήσεις του κοπαδιού μπερδεύουν τους κυνηγούς και τους δυσκολεύουν να επιλέξουν το θύμα τους.

Από τα θηλαστικά οι βίσωνες (Bison bison) της βόρειας Αμερικής, και πολλά οπληφόρα, ιδιαίτερα στην Αφρική σχηματίζουν μεγάλα κοπάδια για προστασία. Πιο εντυπωσιακή, και γνώριμη πλέον από τα τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ, είναι η μετανάστευση στις πεδιάδες της ανατολικής Αφρικής, όπου περίπου 1,5 εκατομμυρίου γκνου (Connohaetes gnu) και 300.000 ζέβρες (Equus quagga), μαζί μ εάλλα είδη αντιλόπης μετακινούνται μεταξύ Σερενγκέτι (Τανζανία) και Μασάι Μάρα (Κενυα).

Οι νυχτερίδες επίσης συγκεντρώνονται συχνά σε μεγάλες ομάδες στις κούρνιες τους, από όπου και ξεχύνονται μαζικά κάθε σούρουπο. Μια από τις μεγαλύτερες τέτοιες μαζικές εξόδους γίνεται στο Σαραβάκ της Βόρνεο. Εκεί πολλά εκατομμύρια νυχτερίδες Chaerephon plicata εξορμούν από το στόμιο της Σπηλιάς των Ζαρκαδιών, που είναι και η μεγαλύτερη είσοδος σπηλαίου στον κόσμο.

Τέλος, το ρεκόρ των κοπαδιών κρατούν αναμφισβήτητα οι ακρίδες. Τα γιγάντια κοπάδια των ακρίδων της ερήμου (Schistocerca gragaria) απειλούντο γεωργική παραγωγή στην Αφρική, τη Μέση Ανατολή και την Ασία εδώ και χιλιετίες. Τα κοπάδια τους καλύπτουναπό ένα έως και πολλές εκατοντάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα, και η πυκνότητά τους ποικίλει από 40-80 εκατομμύρια άτομα ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο. Μια από τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις καταγράφηκε στην Κένυα το 1954. Το κοπάδι αυτό έφτανε σε ύψος το 1,5 χιλιόμετρο και υπολογίζεται ότι το αποτελούσαν περίπου 500 δισεκατομμύρια ακρίδες που ζύγιζαν περίπου 100.000 τόνους. Αν τώρα υπολογίσετε ότι ένα τόνος ακρίδες καταναλώνει σε μια μέρα τόση τροφή όση καταναλώνουν 2.500 άτομα, καταλαβαίνετε γιατί οι ακρίδες περιγράφηκαν ως μία από τις δέκα πληγές του Φαραώ.

ΕΝ ΚΑΙΡΩ ΚΡΙΣΗΣ …

Η γνωστή δημοσιογράφος και ακτιβίστρια Ναόμι Κλάιν, στο βιβλίο της The Shock Doctrine (κυκλοφορεί στα ελληνικά με τίτλο Το Δόγμα του Σοκ, και σας συνιστώ ανεπιφύλακτα να το διαβάσετε) περιγράφει την επίδραση κάποιων τραυματικών έκτακτων γεγονότων στην κοινωνία και τις εξελίξεις που, σχεδόν μοιραία, τα ακολουθούν στη σημερινή εποχή της παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς.

Τέτοιες έκτακτες καταστάσεις μπορεί να είναι μια τρομοκρατική επίθεση, ένας πόλεμος, μια περιβαλλοντική καταστροφή, ή μια … οικονομική κρίση. Τα γεγονότα αυτά, που η συγγραφέας παρομοιάζει με μαζικά σοκ –εξ ου και ο τίτλος του βιβλίου­– αποπροσανατολίζουν τους πολίτες και επιτρέπουν την ανεμπόδιστη εφαρμογή σκληρών οικονομικών μέτρων που, υπό άλλες συνθήκες, θα ξεσήκωναν τεράστιες αντιδράσεις. Τα μέτρα αυτά έχουν τεράστιο αντίκτυπο στις κοινωνίες των κρατών όπου εφαρμόζονται, αλλά και στο περιβάλλον, καθώς πάντα προτάσσεται η ανάγκη «ανάπτυξης» χωρίς περιορισμούς.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, από τα πολλά του βιβλίου, είναι το τσουνάμι του 2004 που άφησε πίσω του 250.000 νεκρούς και 2,5 εκατομμύρια άστεγους στην νοτιοανατολική Ασία. Μετά το τσουνάμι, οι αντιδράσεις στα σχέδια για τη μαζική «αξιοποίηση» παρθένων παραλιών από τους πολυεθνικούς κολοσσούς του τουρισμού που επί χρόνια προωθούσε η Παγκόσμια Τράπεζα εξαφανίστηκαν. Πολλοί ιθαγενείς κάτοικοι, ιδιαίτερα στην Ταϊλάνδη, τη Σρι Λάνκα και τις Μαλδίβες, εκτοπίστηκαν από τα παραθαλάσσια χωριά ή τα νησιά τους (συχνά βίαια) με το πρόσχημα της μεταφοράς σε ασφαλείς τοποθεσίες, και άνοιξε ο δρόμος για την κατασκευή υπερπολυτελών γιγάντιων θερέτρων και γηπέδων γκολφ.

Αντίστοιχα, το 1998, μετά την «επίσκεψη» του τυφώνα Μιτς στην Κεντρική Αμερική που άφησε πίσω του 9.000 νεκρούς και δεκάδες κατεστραμμένα χωριά, η ξένη βοήθεια (από την παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ) για την αναδιοργάνωση των χωρών που επλήγησαν είχε υψηλό αντίτιμο. Στην Ονδούρα ιδιωτικοποιήθηκαν με διαδικασίες fast-track τα λιμάνια, οι τηλεπικοινωνίες, οι αυτοκινητόδρομοι και οι δημόσιες επιχειρήσεις ενέργειας και υδάτων, ανατράπηκαν οι περιορισμοί στις χρήσεις και τις αγοραπωλησίες γης και προωθήθηκαν νόμοι για τις μεταλλευτικές δραστηριότητες που μείωσαν τους περιβαλλοντικούς περιορισμούς και διευκόλυναν αναγκαστικές απαλλοτριώσεις. Αντίστοιχες ιδιωτικοποιήσεις, με τιμήματα σημαντικά χαμηλότερα των πραγματικών, έγιναν και στη Γουατεμάλα και τη Νικαράγουα, η οποία πούλησε και σημαντικό μέρος των δημόσιων πετρελαϊκών επιχειρήσεών της.

Σας θυμίζουν κάτι όλα αυτά;

Η οικονομική κρίση που ταλανίζει την Ελλάδα έχει συγκεκριμένα αίτια –κυρίως την συνολική ανεπάρκεια του πολιτικού συστήματος, το δημοσιοκεντρικό μοντέλο ανάπτυξης των προηγούμενων δεκαετιών και τις δομικές αδυναμίες της Ευρωζώνης– και σίγουρα η αντιμετώπισή της απαιτεί οικονομικά μέτρα, εξορθολογισμό του Κράτους (με έργα όμως και όχι μόνο λόγια) και ανάπτυξη μέσω ιδιωτικοποιήσεων και παροχής κινήτρων στους επενδυτές. Όχι όμως ανεξέλεγκτα και όχι με οποιοδήποτε τίμημα.

Εντούτοις, φαίνεται ότι η αντιμετώπιση της κρίσης γίνεται το άλλοθι για την προσπάθεια εφαρμογής πολλών από τα μέτρα που περιγράφει η Κλάιν στο βιβλίο της, ανάμεσα στα οποία σημαντική θέση έχει και η αποδυνάμωση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας. Τα νομοσχέδια, τα οποία ψηφίζονται πλέον με γοργούς ρυθμούς και με ελάχιστη ή καθόλου διαβούλευση ή ενημέρωση των πολιτών, περιλαμβάνουν πολλές τροποποιητικές διατάξεις και οι διαφαινόμενοι κίνδυνοι για το περιβάλλον είναι μεγάλοι.

Η προσπάθεια καταστρατήγησης των περιβαλλοντικών κεκτημένων άρχισε ήδη από τον Νοέμβριο του 2010, όταν ψηφίστηκε το νομοσχέδιο με τίτλο «Επιτάχυνση Μεγάλων Έργων–Στρατηγικών Επενδύσεων», επονομαζόμενο και fast-track. Λίγο αργότερα, η «απλοποίηση» της περιβαλλοντικής αδειοδότησης έγινε «…η πρώτη προτεραιότητα…» του νέου Υπουργού ΠΕΚΑ, ως να ήταν αυτό το μόνο κώλυμα για την προώθηση επενδύσεων. Για τη διοικητική δυσκαμψία, την ευθυνοφοβία και τους «υπόγειους» μηχανισμούς του Δημοσίου που ζουν από τα «γρηγορόσημα» ούτε λόγος.

Μεταξύ άλλων, ο νέος νόμος για την περιβαλλοντική αδειοδότηση, που ψηφίστηκε στις 9/9/2011, προβλέπει ότι όσα έργα και δραστηριότητες χαρακτηρίζονται από τοπικές μόνο επιπτώσεις στο περιβάλλον εντάσσονται στην κατηγορία Β, απαλλάσσονται από τη διαδικασία των μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων και υπόκεινται σε γενικές προδιαγραφές, όρους και περιορισμούς, οι οποίοι χορηγούνται αυτόματα από την αρμόδια υπηρεσία βάσει της δήλωσης του μελετητή ή του φορέα του έργου. Και επειδή η υπηρεσία μπορεί …να μην προλαβαίνει, ο νόμος δίνει τη δυνατότητα αξιολόγησης των μελετών από πιστοποιημένους ιδιώτες, οι οποίοι θα εισηγούνται στους αρμόδιους το σχέδιο απόφασης έγκρισης περιβαλλοντικών όρων.

Τώρα γιατί οι τοπικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις δεν είναι σημαντικές, και πως, στην ελληνική πραγματικότητα, ελέγχονται οι ιδιώτες είναι …άλλο θέμα.

Στην ίδια κατεύθυνση κινούνται και τα Ειδικά Σχέδια Χωρικής Ανάπτυξης Δημοσίων Ακινήτων (ΕΣΧΑΔΑ) που θεσμοθετήθηκαν με τον ν. 3986/2011.

Τα ΕΣΧΑΔΑ, θα καταρτίζονται και θα εγκρίνονται για τον καθορισμό του χωρικού προορισμού των δημοσίων ακινήτων. Θα περιλαμβάνουν και τους περιβαλλοντικούς όρους του ακινήτου και θα αποτελούν ένα ιδιαίτερα προστατευμένο πλαίσιο, θεσμικά και νομικά, ακόμα και έναντι προσφυγών και άλλων ένδικων ή μη διαδικασιών παρεμπόδισης των επενδύσεων που θα εγκρίνει και θα προωθεί το Ταμείο Δημόσιας Περιουσίας.

Έτσι λοιπόν, με Π.Δ. θα μπορούν να τροποποιούνται εγκεκριμένα ρυμοτομικά σχέδια και σχέδια πόλεως, πολεοδομικές μελέτες ή και να καθορίζονται ειδικές χρήσεις γης και ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης για τα εντός σχεδίου πόλεως δημόσια ακίνητα, ακόμη και κατά παρέκκλιση από τους ισχύοντες στην περιοχή όρους και περιορισμούς δόμησης, καθώς και από τις διατάξεις του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού.

Θα επιτρέπεται, ακόμη, η χρησιμοποίηση δημοσίων ακινήτων που προστατεύονται από την περιβαλλοντική και αρχαιολογική νομοθεσία, με τον περιορισμό (!) ότι η επένδυση πραγματοποιείται σύμφωνα με τους ειδικότερους όρους και περιορισμούς που θέτουν οι σχετικές διατάξεις.

Υπάρχει ακόμα και ειδική ρύθμιση για αιγιαλό, καθώς θα επιτρέπεται και η απευθείας παραχώρηση στον κύριο της επένδυσης ή στον έλκοντα εξ αυτού δικαιώματα, της χρήσης αιγιαλού και παραλίας και του δικαιώματος εκτέλεσης, χρήσης και εκμετάλλευσης λιμενικών έργων ή επέκτασης, ήδη υφιστάμενων στην περιοχή, λιμενικών εγκαταστάσεων. Η παραχώρηση γίνεται για χρονικό διάστημα έως 50 ετών.

Τελευταία συζητείται επίσης, όλο και πιο συχνά, η δημιουργία Ειδικών (ή Ελεύθερων) Οικονομικών Ζωνών (ΕΟΖ), ακούγεται μάλιστα και από κοινοτικά χείλη (το πρότεινε ο Επίτροπος Οικονομικών Υποθέσεων Όλι Ρεν στις 31/10/11), έστω και αν αυτό συγκρούεται με το Κοινοτικό δίκαιο.

Οι ΕΟΖ είναι περιοχές στις οποίες ισχύουν ευνοϊκές (φορολογικές, διοικητικές, τελωνειακές, εργατικές κλπ) συνθήκες για τους επενδυτές, και δημιουργούνται κυρίως σε αναπτυσσόμενες χώρες για την εκμετάλλευση της φτηνής εργασίας. Σε αυτές οι χωροταξικοί και περιβαλλοντικοί περιορισμοί είναι ελάχιστοι, ενώ οι επενδύσεις δεν θα εμποδίζονται από προσφυγές, ένδικα μέσα, κ.λπ – όπως και για τα ΕΣΧΑΔΑ. Αντιλαμβάνεστε ότι αν ισχύσει κάτι τέτοιο οι επιπτώσεις για την ελληνική φύση μπορεί να είναι τεράστιες, καθώς η δημιουργία ΕΟΖ προτείνεται κατά προτεραιότητα σε περιφέρειες που φιλοξενούν τις πιο σημαντικές περιοχές της χώρας μας, όπως η Θράκη, η Ανατολική και Δυτική Μακεδονία και η Ήπειρος.

Σημειώστε ότι το Περιφερειακό Συμβούλιο Πελοποννήσου ήδη ενέκρινε, στα τέλη Νοεμβρίου, την εξουσιοδότηση του Περιφερειάρχη για να ξεκινήσει διερευνητική διαδικασία για την δημιουργία Ελεύθερης Οικονομικής Ζώνης στην Πελοπόννησο.

Τέλος, στο ίδιο πλαίσιο ενεργειών εντάσσεται και η υφαρπαγή των πόρων του Πράσινου Ταμείου.

Το Πράσινο Ταμείο ιδρύθηκε με τον ν. 3889/2010, ο οποίος δημιούργησε και το απαραίτητο νομικό-συνταγματικό υπόβαθρο που επέτρεψε να εφαρμοστούν ρυθμίσεις όπως η τακτοποίηση των ημιυπαίθριων χώρων και των αυθαιρέτων. Ο νόμος προέβλεπε ότι οι πόροι που εισπράττονται από τις ρυθμίσεις για τους ημιυπαίθριους και τα αυθαίρετα, αλλά και από την εμπορία ρύπων και την είσπραξη προστίμων για περιβαλλοντικά αδικήματα, θα αποδίδονται στο περιβάλλον.

Γέννησε έτσι πολλές ελπίδες ότι, επί τέλους, η διάθεση πόρων σε αστικές και περιαστικές αναπλάσεις (στο πλαίσιο του «περιβαλλοντικού ισοζυγίου» της ρύθμισης για τους ημιυπαίθριους), σε ενεργειακές αναβαθμίσεις κτιρίων και σε αποκαταστάσεις υποβαθμισμένων βιοτόπων θα έδινε την απαραίτητη ώθηση σε «πράσινες» οικονομικές δραστηριότητες που στην Ελλάδα παραμένουν πολύ περιορισμένες.

Και όμως, με μια προσθήκη της τελευταίας στιγμής στο πολυνομοσχέδιο του Υπουργείου Οικονομικών που ψηφίστηκε στις 25/10/2011 (ν. 4029/2011, άρθρο 39, παρ. 6), προβλέπεται ότι το 95% των ετήσιων πόρων του Πράσινου Ταμείου θα διοχετεύεται στον κρατικό προϋπολογισμό και μόλις το 5% θα αξιοποιείται για τους σκοπούς για τους οποίους θεσπίστηκε. Το ίδιο προφανώς ισχύει και για τους πόρους του Ειδικού Φορέα Δασών, που ενσωματώθηκε στο Πράσινο Ταμείο και χρηματοδοτεί τις απαραίτητες ενέργειες για τη δασική προστασία και διαχείριση.

Η απαράδεκτη αυτή τροπολογία στην πράξη αδρανοποιεί το Πράσινο Ταμείο και αποδεικνύει ανειλικρινείς τις δεσμεύσεις του Υπουργού ΠΕΚΑ ότι τα πρόστιμα από την «τακτοποίηση» των αυθαιρέτων θα διατεθούν για αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζημιάς που έχει προκληθεί. Επιπρόσθετα, απόφαση του ΣτΕ καθορίζει ότι οι πόροι που εισπράχθηκαν από τη ρύθμιση των ημιυπαίθριων πρέπει να διατεθούν για αστικές αναπλάσεις και τη διατήρηση περιβαλλοντικού ισοζυγίου. Έτσι, η νέα ρύθμιση γεννά σοβαρά ερωτήματα για τη νομιμότητά της, δημιουργεί νομικά προβλήματα, καθώς οι ρυθμίσεις αυθαίρετων ενδέχεται να καταπέσουν με προσφυγές στο ΣτΕ και, φυσικά, στερεί τη δυνατότητα για ουσιαστικές περιβαλλοντικές παρεμβάσεις. Τα θέματα αυτά δεν φαίνεται να απασχολούν ιδιαίτερα τον Υπουργό ΠΕΚΑ, καθώς δεν τα έχει καν σχολιάσει, ούτε έχει απαντήσει στην επιστολή που του απέστειλαν σχετικά οι περιβαλλοντικές οργανώσεις.

Η επιστολή αυτή ήταν μία από πολλές που έχουν απευθύνει οι περιβαλλοντικές ΜΚΟ, με σχόλια και προτάσεις για αυτά τα σχέδια νόμων, στα αρμόδια υπουργεία, τονίζοντας ότι η ανάγκη για έξοδο από την οικονομική κρίση δεν νομιμοποιεί την υπερπήδηση του καθεστώτος περιβαλλοντικής προστασίας ούτε την υποβάθμιση της φύσης και της ποιότητας ζωής όλων μας.

Δυστυχώς, δεν φαίνεται να μας ακούει κανείς.

ΕΞΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ …

Η Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης είχε την ύψιστη τιμή να γιορτάσει τα 60 της χρόνια απονέμοντας το βραβείο «Βύρων Αντίπας» στην Αυτού Θειοτάτη Παναγιότητα, τον Οικουμενικό Πατριάρχη κύριο κύριο Βαρθολομαίο, τον πνευματικό ηγέτη παγκόσμιας ακτινοβολίας Του οποίου οι πρωτοβουλίες για το περιβάλλον αγκαλιάζουν, εδώ και είκοσι χρόνια, όλο τον πλανήτη.

Ανατρέχοντας στο αρχείο της Εταιρίας κατά την προετοιμασία της εκδήλωσης, που έγινε στις 28 Ιουνίου, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, και για την οποία θα διαβάσετε λεπτομέρειες στις επόμενες σελίδες, έπεσε στα χέρια μου ένα ανάτυπο της εισήγησης του Ιάκωβου Σαντοριναίου στην ιδρυτική Σύσκεψη, στις 11 Απριλίου του 1951.

Ο Ιάκωβος Σαντοριναίος, εμπνευστής της ΕΕΠΦ και πρώτος της Γενικός Γραμματέας, απευθυνόμενος στους 50 πρωτοπόρους που την ίδρυσαν, προσωπικότητες των γραμμάτων και των επιστημών αλλά και απλούς φυσιολάτρες, ανέφερε μεταξύ άλλων:

«… Η ελληνική φύσις έχει υποστεί τρομακτικάς καταστροφάς και εις το παρελθόν, αλλ’ ιδίως κατά την τελευταίαν δεκαετίαν … Τα αποτελούντα την φύσιν στοιχεία, αντιμετωπίσθησαν μέχρι σήμερον αποκλειστικώς ως πλουτοπαραγωγικοί παράγοντες. Ούτω εθεωρήθησαν, απο τις ιδρύσεως του Ελληνικού Κράτους, τα δάση, τα φυτά εν γένει, τα θηράματα, τα εδάφη, τα ύδατα, τα κοιτάσματα των ορυκτών … Η αισθητική και η επιστημονική πλευρά της προστασίας της φύσεως κατά κανόνα ηγνοήθησαν ή παρεμελήθησαν. Η νομοθεσία δια την προστασίαν ωρισμένων ζωικών ειδών εφαρμόζεται μόνο επιφανειακώς, και η νομοθεσία δια την ίδρυσιν εθνικών πάρκων-εθνικών δρυμών δεν είχε και αυτή ευρείαν εφαρμογήν … Η πανίς της Ελλάδος δεν έχει ακόμα πλήρως μελετηθεί, είναι προφανές όμως ότι πολλά είδη αρχίζουν να σπανίζουν και άλλα ευρίσκονται εις την οδόν της εξαφανίσεως …» Και κατέληξε «… Είναι πλέον καιρός να εκδηλωθεί το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης δια να διασωθεί το πολύ μικρόν μέρος το οποίον υπολείπεται ανέπαφον από την φύσιν της χώρας μας και να κληροδοτηθεί εις τας επερχομένας γενεάς …»

Οι φράσεις αυτές θα μπορούσαν να είναι απόσπασμα από κάποιο πρόσφατο σχόλιο στις σελίδες του περιοδικού μας, ή, ίσως, τμήμα της κοινής ανακοίνωσης των περιβαλλοντικών οργανώσεων με την ευκαιρία της ανάληψης καθηκόντων από τον νέο Υπουργό Περιβάλλοντος πριν λίγες μέρες.

Γιατί σήμερα, 60 χρόνια μετά, τα πράγματα δεν έχουν αλλάξει πολύ. Παρά τα αναμφισβήτητα θετικά βήματα, τα περισσότερα από τα προβλήματα που επισημάνθηκαν το 1951 δεν έχουν επιλυθεί, κάποια έχουν επιδεινωθεί ενώ έχουν προστεθεί και νέοι κίνδυνοι για το περιβάλλον.

• Σημαντικές περιοχές και οικότοποι εξακολουθούν να υποβαθμίζονται και πολλά είδη βρίσκονται στο όριο της εξαφάνισης. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το θαλάσσιο περιβάλλον, η εφαρμογή του νόμου για την προστασία και διαχείριση του οποίου καθυστερεί, όπως καθυστερεί και η δημιουργία δικτύου Θαλάσσιων Προστατευόμενων Περιοχών σύμφωνα με την οδηγία 2008/56/ΕΚ.
• Υπάρχουν ακόμα μεγάλα κενά στην προστασία. Το 70% των περιοχών του δικτύου Natura 2000 δεν προστατεύονται από νομοθετικές ρυθμίσεις, ενώ πολλοί από τους Φορείς Διαχείρισης αντιμετωπίζουν πλέον πρόβλημα βιωσιμότητας λόγω έλλειψης πόρων. Καθυστερεί η προώθηση της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα στη διαδικασία διαβούλευσης και ψήφισης, παρότι η σύνταξή της έχει ολοκληρωθεί εδώ και πολλούς μήνες από την ομάδα εργασίας, στην οποία συμμετείχαν και οι περιβαλλοντικές ΜΚΟ.
• Η περιβαλλοντική νομοθεσία εφαρμόζεται πλημμελώς και οι ελεγκτικοί μηχανισμοί είναι ανεπαρκείς. Η Ελλάδα έχει καταδικαστεί από το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων για 35 περιβαλλοντικά θέματα, όπως η νεκρή Κορώνεια και η διαχείριση των αποβλήτων, θέματα τα οποία ακόμα δεν έχουν επιλυθεί και επιβαρύνουν την καθημερινή ζωή όλων μας. Ο Νόμος-Πλαίσιο για τα Απόβλητα, σύμφωνα με την Οδηγία 2008/98/ΕΚ, δεν έχει ακόμα ψηφιστεί. Παράλληλα εκκρεμεί η αξιολόγηση της πορείας εφαρμογής του Εθνικού Χωροταξικού Πλαισίου και των ειδικών και περιφερειακών πλαισίων.
• Εξακολουθεί η αλόγιστη χρήση των φυσικών πόρων. Εκκρεμεί ακόμα η συμμόρφωση με τη Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ για το νερό και η ολοκλήρωση των Σχεδίων Διαχείρισης για της λεκάνες απορροής. Δεν έχει ολοκληρωθεί το σχέδιο της Επιτροπής Εθνικού Ενεργειακού Σχεδιασμού για τη σταδιακή απεξάρτηση της παραγωγής ενέργειας από τον άνθρακα μέχρι το 2050, και δεν έχει υιοθετηθεί ο στόχος της ΕΕ για μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 30% (αντί του σημερινού 20%), έως το 2020, όπως έχει δεσμευτεί η χώρα μας. Υπό τις παρούσες συνθήκες της οικονομικής κρίσης υπάρχει φόβος η επιβεβλημένη αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας να έχει σοβαρές επιπτώσεις για τη φύση αν δεν υλοποιηθεί με ορθολογικό τρόπο, ξεκάθαρο πλαίσιο και σαφείς όρους.
• Οι εισπρακτικές ανάγκες φαίνεται ότι θα οδηγήσουν σε νομιμοποίηση των αυθαιρέτων, «τακτοποίηση» την ονομάζουν, επιβραβεύοντας έτσι τη διαχρονική παρανομία, ενώ σοβαρές ανησυχίες εγείρουν και οι προσπάθειες σύντμησης ή παράκαμψης των διαδικασιών περιβαλλοντικής αδειοδότησης με το fast track και το νόμο για την περιβαλλοντική αδειοδότηση επιχειρήσεων. Το περίφημο «Μεσοπρόθεσμο Πλαίσιο Δημοσιονομικής Στρατηγικής» περιέχει πολλές ασάφειες που ανοίγουν «παράθυρα» για νομιμοποίηση καταπατημένων δημόσιων εκτάσεων, παρεκκλίσεις από την ισχύουσα χωροταξική και περιβαλλοντική νομοθεσία, δυνατότητα επενδυτικής δραστηριότητας σε προστατευόμενες περιοχές και οικοτόπους προτεραιότητας και απώλεια του κοινόχρηστου χαρακτήρα του αιγιαλού, προς χάριν «εσόδων».
• Τέλος, το περιβάλλον παραμένει χαμηλά στις προτεραιότητες μεγάλης μερίδας πολιτών και πολιτικών και έρμαιο κάθε είδους συμφερόντων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η πρόσφατη συζήτηση στη Βουλή του νομοσχεδίου για τη βιοποικιλότητα, που εξαντλήθηκε στη διατήρηση των παρεκκλίσεων της εκτός σχεδίου δόμησης (άρα και διατήρηση της αυθαιρεσίας και των κινήτρων για κάθε είδους παρανομίες). Ελάχιστοι βουλευτές αναφέρθηκαν στα μεγάλα προβλήματα του φυσικού περιβάλλοντος και ακόμα λιγότερα ήταν τα ΜΜΕ που προέβαλαν οτιδήποτε άλλο εκτός των «4 στρεμμάτων». Ελλιπής παραμένει και η ενημέρωση του κοινού, κάτι που δημιουργεί εμπόδια στη εφαρμογή δράσεων και πολιτικών. Έτσι, μεγάλο μέρος του κοινού, αλλά και αρμοδίων υπηρεσιών και φορέων, έχει την εσφαλμένη άποψη ότι το δίκτυο Natura 2000 αποκλείει τις ανθρώπινες δραστηριότητες από τη φύση. Αντίθετα η ευρωπαϊκή φιλοσοφία της προστασίας, που συμπίπτει και με την άποψη του Παναγιότατου, θέλει τον άνθρωπο αναπόσπαστο κομμάτι του φυσικού κόσμου, της «Κτίσης», αρκεί να τη διαχειρίζεται σωστά.

Στην ομιλία του για την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος, το 2009, ο Οικουμενικός Πατριάρχης, μιλώντας για τη διαφύλαξη των φυσικών πόρων, υπογράμμισε ότι «… Πράγματι, η μέριμνα και φύλαξις των φυσικών πόρων, της Δημιουργίας, αποτελεί ευθύνην όλων εις ατομικόν καί συλλογικόν επίπεδον. Βεβαίως, αι πολιτικαί ηγεσίαι εκάστης χώρας έχουν ιδιαιτέραν ευθύνην διά να αξιολογήσουν τάς καταστάσεις, νά προτείνουν δράσεις, μέτρα καί ρυθμίσεις, να πείσουν τάς κοινωνίας διά τήν ορθότητα αυτών και να τάς εφαρμόσουν. Είναι όμως σημαντική καί η ευθύνη εκάστου ατόμου τόσον εις τήν προσωπικήν του ζωήν καί εις τάς οικογενειακάς του δραστηριότητας, όσον και εις τόν ρόλον του ως ενεργού πολίτου …»

Σε αυτή τη διπλή ευθύνη, την ατομική και συλλογική, προσπαθούμε να ανταποκριθούμε όλοι εμείς στην Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης. Ευθύνη που σήμερα είναι πολύ μεγαλύτερη, τόσο γιατί τα προβλήματα έχουν αυξηθεί και επιδεινωθεί, όσο και επειδή η οικονομική κρίση της χώρας δυσχεραίνει τις δράσεις μας και απειλεί να θέσει το περιβάλλον στο περιθώριο.

Και, όπως είχε πει ο Ιάκωβος Σαντοριναίος πριν από 60 χρόνια, κλείνοντας την ομιλία του στην ιδρυτική Σύσκεψη της Εταιρίας, για να προστατεύσουμε την Ελληνική Φύση θα χρειαστεί όλη μας η αφοσίωση, η αγάπη και η πίστη.