ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΡΧΕΟΕΙΔΩΝ

Η κατάσταση διατήρησης των περισσότερων από τα περίπου 30.000 γνωστά ορχεοειδή του πλανήτη δεν είναι γνωστή, αυτά όμως που έχουν μελετηθεί, κυρίως κάποια τροπικά γένη, όπως το Paphiopedilum, δείχνουν παρόμοιες τάσεις δραματικής μείωσης. Η συλλογή άγριων φυτών και η παράνομη εμπορία τους καταγράφονται ανάμεσα στις σημαντικότερες απειλές, ιδιαίτερα στη νοτιοανατολική Ασία⁽¹⁾. Ακόμη και πρόσφατα ανακαλυφθέντα είδη, όπως τα P. vietnamense και P. canhii, που βρέθηκαν στο Βιετνάμ το 1999 και το 2010 αντίστοιχα, ήδη απειλούνται με εξαφάνιση από την υπερβολική συλλογή⁽²⁾.

Η διακίνηση και εμπορία ορχιδεών γίνεται για δύο κυρίως λόγους. Για φυτοκομικές χρήσεις (εδώ συμπεριλαμβάνονται και οι συλλέκτες φυτών) και για χρήση σε φαρμακευτικά ή/και διατροφικά σκευάσματα. Ένας μικρός αριθμός φυτών διακινείται για έρευνα και επιστημονικούς σκοπούς.

Για τον έλεγχο του εμπορίου τους, όλα τα είδη της οικογένειας Orchidaceae έχουν ενταχθεί στα παραρτήματα της Σύμβασης CITES: έξι είδη (Aerangis ellisii, Dendrobium cruentum, Laelia jongheana, Laelia lobatea, Peristeria elata, Renanthera imschootiana) και δύο γένη (Paphiopedilum με 88 είδη και Phragmipedium με 25 είδη) στο Παράρτημα Ι και τα υπόλοιπα (περίπου 27.600 είδη) στο Παράρτημα ΙΙ[1].

Οι ορχιδέες που διακινούνται για φυτοκομικές χρήσεις συνήθως συνοδεύονται από τις απαραίτητες άδειες (εθνικές και CITES), ή προέρχονται από καλλιέργειες. Παρ΄ όλα αυτά υπάρχουν στοιχεία αυξανόμενης παράνομης διεθνούς εμπορίας, κατά κύριο λόγο στη νοτιοανατολική Ασία. Κύρια κέντρα διακίνησης άγριων ειδών (όχι μόνον φυτών) είναι η Ταϊβάν και το Χονγκ Κονγκ.

Δειγματοληπτικές έρευνες το 2011-2012 στις τέσσερις μεγαλύτερες αγορές άγριων φυτών της Ταϊλάνδης και στα σύνορά της με την Μυανμάρ και το Λάος, κατέγραψαν εμπόριο 348 ειδών (περίπου 15-22% της γνωστής ορχεοχλωρίδας της χώρας), χωρίς σχετικές άδειες⁽³⁾. Το 16% από αυτά τα είδη περιλαμβανόταν σε κάποια κατηγορία κινδύνου, μεταξύ τους και είδη του γένους Paphiopedilum που βρίσκονται στο Παράρτημα Ι της CITES, ή ήταν σπάνια είδη με πολύ περιορισμένη κατανομή. Βρέθηκαν μάλιστα και είδη άγνωστα ως τότε στην επιστήμη.

Παράλληλα αυξάνονται και οι συλλέκτες ή/και ερασιτέχνες καλλιεργητές ορχιδεών που αναζητούν σπάνια, ή ακόμη και νέα, είδη, συχνά προσφέροντας μεγάλα χρηματικά ποσά⁽⁴⁾. Η ορχιδέα Dendrobium cynthiae αναγνωρίστηκε ως νέο είδος το 2015 από καλλιεργητή ορχεοειδών στις ΗΠΑ που την αγόρασε από κάποιον έμπορο. Η χώρα προέλευσης του φυτού είναι ακόμα άγνωστη, εικάζεται όμως ότι είναι η Νέα Γουινέα. Δυστυχώς το παράνομο εμπόριο είναι, στις περισσότερες περιπτώσεις, αθέατο^(5,6).

Αθέατη, και σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτη, είναι και η ηλεκτρονική εμπορία που ανθεί τα τελευταία χρόνια μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Μια πρόσφατη, πολύ ενδιαφέρουσα, μελέτη⁽⁷⁾ αξιολόγησε, για πρώτη φορά, το διεθνές εμπόριο ορχιδεών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρακολουθώντας τη δραστηριότητα 150 θεματικών ομάδων (fora), από όλο τον κόσμο με αντικείμενο τις oρχιδέες. Το 17,3% δεν επέτρεπε εμπόριο ορχιδεών, το 28,6% όμως το επέτρεπε ή ασχολείτο αποκλειστικά με αυτό. Το 25% από τις ομάδες που ασχολούνταν με εμπόριο είχε έδρα την Ινδονησία. Οι ισπανόφωνες ομάδες προέρχονταν κυρίως από τη Λατινική Αμερική και οι αγγλόφωνες από τη Μεγάλη Βρετανία, τις ΗΠΑ και την Αυστραλία. Ανάλυση 55.805 αναρτήσεων που έγιναν σε διάστημα 12 εβδομάδων από 12.089 χρήστες έδειξε ότι το 8.9% αφορούσε πώληση ειδών. Από αυτές το 22-46% αφορούσε άγρια είδη, μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις σε μεγάλες ποσότητες αφού εντοπίστηκε τιμολόγηση για μέχρι και 50 κιλά (!) ειδών Dendrobium. Αν και το δείγμα της έρευνας ήταν μικρό, τα ποσοστά είναι σημαντικά και υποδηλώνουν την ανάγκη για παρακολούθηση και, ενδεχομένως, έλεγχο του διαδικτυακού εμπορίου.

Η παράνομη μεταφορά ορχιδεών δεν περιορίζεται, φυσικά, στις νοτιοανατολικές ασιατικές χώρες. Το 2014, μελέτη⁽⁸⁾ κατέγραψε την παρουσία παραγώγων από 39 είδη ορχιδεών στην Ευρωπαϊκή αγορά, σε καλλυντικά, συμπληρώματα διατροφής και παραδοσιακά φάρμακα. Κάποια από τα είδη αυτά καλλιεργούνται, αρκετά όμως προέρχονται μόνο από άγριους πληθυσμούς. Ενδεικτικά, επίσης, το 2007, οι τελωνειακές αρχές της Μεγάλης Βρετανίας κατάσχεσαν 158.000 λαθραία φυτά, τα περισσότερα ορχιδέες. Μέρος αυτών των κατασχέσεων αφορούσε παροδοσιακά φάρμακα που περιείχαν συστατικά από ορχιδέες χωρίς τις ανάλογες άδειες.

Χρήση ορχεοειδών σε φαρμακευτικά σκευάσματα ή/και για διατροφή γίνεται σε πολλές περιοχές του πλανήτη: νοτιοανατολικά Ασία, Ιαπωνία, Ευρώπη, Μέση Ανατολή, Αυστραλία, Αφρική, κ.ά^(9,10).

Οι ορχιδέες είναι, από πολύ παλιά, βασικό συστατικό της ασιατικής, ιδιαίτερα της Κινεζικής, παραδοσιακής φαρμακολογίας, και χρησιμοποιούνται σε σκευάσματα για πολλές παθήσεις. Αν και η συλλογή και η χρήση των φυτών γίνεται, συνήθως, μέσα στις χώρες (και έτσι δεν εμπίπτουν στον έλεγχο της CITES), τα τελευταία χρόνια αυξάνεται συνεχώς η διεθνής διακίνηση, κυρίως προς την Κίνα. Ήδη από τη δεκαετία του 1990 καταγράφεται αυξανόμενη παράνομη μεταφορά άγριων ορχιδεών από την Μυανμάρ (όπου δεν χρησιμοποιούνται σε παραδοσιακά φάρμακα) προς την Κίνα⁽¹¹⁾, ενώ το 2015 αναφέρθηκε ότι η παράνομη συλλογή για την Κινεζική αγορά έχει αποδεκατίσει τους άγριους πληθυσμούς στη βόρεια Ινδία (κυρίως είδη του σπάνιου γένους Dendrobium). Η αναφορά μάλιστα έλεγε ότι οι έμποροι χρησιμοποιούν παιδιά για την παράνομη συλλογή⁽¹²⁾. Ενθαρρυντικό είναι ότι κάποια από τα είδη των παραδοσιακών φαρμάκων, όπως η «tian ma» (Gastrodia elata) που χρησιμοποιείται σε αλλεργίες, πονοκεφάλους, κ.ά., έχουν αρχίσει να καλλιεργούνται, έστω και σε μικρούς αριθμούς, στην Κίνα και άλλες χώρες.

Ο έλεγχος πάντως παραμένει δύσκολος καθώς οι ορχιδέες αυτές συνήθως πωλούνται ή αναγράφονται στα σκευάσματα με τις τοπικές τους ονομασίες, συχνά χρησιμοποιείται το ίδιο όνομα για διαφορετικά είδη, ενώ πολλές ουσίες περιέχουν παράγωγα πολλών διαφορετικών ειδών, όπως συμβαίνει και με το σαλέπι.

Το εμπόριο αποξηραμένων βολβών ή αλεύρων από βολβούς ορχιδεών για την παρασκευή σαλεπιού στη δυτική Ασία ήταν ως, πρόσφατα, περιορισμένο στην Τουρκία. Το σαλέπι χρησιμεύει για την παρασκευή παραδοσιακού ροφήματος που πίνεται ζεστό ή κρύο και παγωτού με ιδιαίτερη υφή (dondurma). Για την κατανάλωση σαλεπιού στην Τουρκία, που φτάνει τους 45 τόνους ετησίως, εκτιμάται ότι καταστρέφονται κάθε χρόνο περίπου 45-180 εκατομμύρια φυτά^(13,14). Η εξάντληση των τοπικών άγριων πληθυσμών λόγω της παρατεταμένης, εντατικής, παράνομης συλλογής δημιούργησε ζήτηση για «εισαγωγές» από χώρες στις οποίες ή κατανάλωση σαλεπιού είναι περιορισμένη, όπως το Ιράν, το Πακιστάν και η Ινδία. Σχετική μελέτη⁽¹⁵⁾ αναφέρει ότι το 2013 συλλέχθηκαν στο Ιράν τουλάχιστον 7-11 εκατομμύρια ορχιδέες που ανήκαν σε 19 είδη και 7 γένη. Αναφέρεται επίσης ότι αριθμοί ήταν σίγουρα υποεκτιμημένοι, ότι σε πολλές περιοχές οι πληθυσμοί εξαντλούνται και ότι το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών των φυτών προοριζόταν για εξαγωγή στην Τουρκία, χωρίς σχετικές άδειες.

Αν και η εμπορία βολβών έχει απαγορευτεί από το 1974, ακόμη συνεχίζουν να εισάγουν, παράνομα, σαλέπι σε μορφή σκόνης από την Τουρκία πολλές Αραβικές χώρες, αλλά και η Γερμανία, η Ελβετία, η Μεγάλη Βρετανία, η Αυστραλία, η Βουλγαρία και η Ρωσία. Η ανάμιξη αλεύρων από ορχιδέες με άλλα άλευρα και η διακίνησή τους με άδειες για τα δεύτερα δυσκολεύει τον εντοπισμό του παράνομου εμπορίου, κάτι που αναμένεται να βελτιωθεί με την επεκτεινόμενη χρήση γενετικών δεικτών (DNA barcoding).

Πολύ λιγότερο γνωστό, στην Ευρώπη τουλάχιστον, από το σαλέπι είναι το παρόμοιας προέλευσης παραδοσιακό έδεσμα chikanda, που τρώνε κυρίως στη Ζάμπια. Το chikanda φτιάχνεται από φυστικάλευρο αναμειγμένο με άλευρα από βολβούς ορχιδεών (συνήθως είδη των γενών Disa, Satyrium και Habenaria). Η μείωση των άγριων πληθυσμών στη Ζάμπια έχει οδηγήσει σε εμπόριο βολβών από γειτονικές χώρες, όπως η Τανζανία, η Ανγκόλα, το Κονγκό και το Μαλάουι. Ήδη από το 2003 μελέτη⁽¹⁶⁾ αναφέρει διακίνηση 2-4 εκατομμυρίων βολβών από την Τανζανία προς τη Ζάμπια ετησίως, ενώ το 2014⁽¹⁷⁾ αναφέρονται ενδείξεις σημαντικής μείωσης πληθυσμών στα νότια της Τανζανίας λόγω της συνεχιζόμενης παράνομης συλλογής. Οι μελέτες επισημαίνουν την ανάγκη πληρέστερης ενημέρωσης των τελωνειακών αρχών αυτών των χωρών για τη Σύμβαση CITES και εντατικοποίηση των ελέγχων.

Η ένταξη όλων των ορχιδεών στη Σύμβαση CITES είχε ως στόχο να εξασφαλίσει τη διατήρηση των άγριων πληθυσμών τους. Παρ’ όλα αυτά εντοπίζονται ολοένα και περισσότερες περιπτώσεις ανεξέλεγκτου εμπορίου ενώ πολλές από τις χώρες-μέλη της Σύμβασης δεν έχουν θεσπίσει τις αρμόδιες Διαχειριστικές Αρχές ούτε, κυρίως, τις Επιστημονικές Αρχές που υποστηρίζουν την όλη διαδικασία, και η αντιμετώπιση της παράνομης διακίνησης είναι αργή και σχετικά αναποτελεσματική.

 

 

Βιβλιογραφία

1. Vermeulen J, Phelps J, Thavipoke P. (2014). Notes on Bulbophyllum (Dendrobiinae; Epidendroideae; Orchidaceae): two new species and the dilemmas of species discovery via illegal trade. Phytotaxa 1:12–22.
2. Averyanov L, Van The P, Phan Ke L, Nguyen H, Canh C, NguyenT, Nguyen H. 2014. Field survey of Pahiopedilum canhii: from discovery to extinction. Available from http://www.rufford.org/files/www.slipperorchid.org__0.pdf
3. http://www.traffic.org/home/2015/11/24/unseen-harvest-southeast-asias-illegal-orchid-trade.html
4. Hinsley A, Verissimo D, Roberts DL. (2015). Heterogeneity in consumer preferences for orchids in international trade and the potential for the use of market research methods to study demand for wildlife. Biological Conservation 190:80–85.
5. Phelps, J. & Webb, E. L. (2015). ‘Invisible’ wildlife trades: Southeast Asia’s undocumented illegal trade in wild ornamental plants. Biological Conservation 186: 296–305
6. Fay, M. F. (2015). Undocumented Trade in Species of Orchidaceae: Examples From Asia, the Eastern Mediterranean Region and Africa. https://cites.org/sites/default/files/eng/com/pc/22/Inf/E-PC22-Inf-06.pdf
7. Hinsley A., et al. (2016). Estimating the extent and structure of trade in horticultural orchids via social media. Conservation Biology
8. Brinckmann, J. A. (2014). Quick Scan of Orchidaceae Species in European commerce as components of Cosmetic, Food and Medicinal Products. https://cites.org/sites/default/files/
9. Bulpitt CJ. (2005). The uses and misuses of orchids in medicine. Q J Med 98: 625–631. (http://dx.doi.org/10.1093/qjmed/hci094)
10. Hossain MM. 2011. Therapeutic orchids: traditional uses and recent advances — an overview. Fitoterapia 82: 102–140.
11. http://www.mmtimes.com/index.php/national-news/9796-orchid-smuggling-putting-rare-species-at-risk-warn-experts.html
12. http://gardendrum.com/2015/04/23/poaching-threatens-rare-indian-orchids/
13. Sezik, E. (2006). Destroying of Ophrys species to obtain Salep in Turkey. European congress on hardy orchids. Journal Europäischer Orchideen 38(2):290.
14. Sezik, E. (2016). Προσωπική επικοινωνία.
15. Ghorbani, A., et al. (2014). Illegal wild collection and international trade of CITES-listed terrestrial orchid tubers in Iran. Traffic Bulletin 26 (2): 52–58.
16. Davenport TRB, Ndangalasi HJ. (2003). An escalating trade in orchid tubers across Tanzania’s Southern Highlands: assessment, dynamics and conservation implications. Oryx 27: 55-61.
17. Veldman, S., et al. (2014). Efforts urged to tackle thriving illegal orchid trade in Tanzania and Zambia for chikanda production. Traffic Bulletin 26: 47–50.

Σημειώσεις

[1] Στο Παράρτημα Ι περιλαμβάνονται είδη που απειλούνται άμεσα με εξαφάνιση και η εμπορία τους δεν επιτρέπεται παρά μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και τότε με ιδιαίτερα αυστηρές προϋποθέσεις. Επιτρέπεται μόνον η διακίνηση φυταρίων ή καλλιεργειών ιστών αυτών των ειδών που προέρχονται από φυτώρια και έχουν τη σχετική τεκμηρίωση και άδειες. Στο Παράρτημα ΙΙ περιλαμβάνονται είδη που δεν απειλούνται άμεσα με εξαφάνιση, η εμπορία όμως των οποίων πρέπει να γίνεται με αυστηρές προϋποθέσεις ώστε να μην επιβαρύνονται οι άγριοι πληθυσμοί.